Tổng thống Nga Vladimir Putin (Ảnh: Getty).
Theo TASS, cuộc xung đột Israel – Iran, được đánh dấu bởi hàng thập niên cạnh tranh ý thức hệ và địa chính trị, đã đạt đến thời điểm quan trọng vào ngày 13/6, khi Israel tiến hành một loạt các cuộc không kích nhằm vào cơ sở hạ tầng hạt nhân và quân sự của Iran.
Đợt leo thang này, được mô tả là cuộc tấn công lớn nhất vào Iran kể từ Chiến tranh Iran – Iraq những năm 1980, đã thu hút sự chú ý mạnh mẽ của quốc tế, với Nga nổi lên như một nhà phê bình sắc bén và tự xưng là trung gian hòa giải.
Phản ứng chính thức của Nga, được thể hiện rõ qua các tuyên bố từ Tổng thống Vladimir Putin, Điện Kremlin và Bộ Ngoại giao Nga, phản ánh một chiến lược đa chiều nhằm lên án hành động của Israel, hỗ trợ Iran về mặt ngoại giao và thúc đẩy giảm căng thẳng thông qua các kênh chính trị và ngoại giao.
Lập trường chính thức của Nga: Lên án và kêu gọi kiềm chế
Giới chuyên gia nhận định, phản ứng của Nga đối với các cuộc không kích của Israel vào Iran là rõ ràng và không khoan nhượng. Bộ Ngoại giao Nga tuyên bố lên án hành động của Israel là “hoàn toàn không thể chấp nhận được” và “vi phạm rõ ràng Hiến chương Liên hợp quốc cũng như các nguyên tắc đã được thiết lập của luật pháp quốc tế”.
Tuyên bố nhấn mạnh thời điểm diễn ra các cuộc tấn công trùng phiên họp của Hội đồng Lãnh đạo Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) và ngay trước vòng đàm phán hạt nhân Mỹ – Iran là đặc biệt khiêu khích, làm suy yếu các nỗ lực đa phương để giải quyết căng thẳng liên quan đến chương trình hạt nhân của Iran.
Tổng thống Vladimir Putin đã lặp lại quan điểm này trong các cuộc điện đàm riêng biệt với Tổng thống Iran Masoud Pezeshkian và Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu ngày 13/6. Theo Điện Kremlin, ông Putin bày tỏ lời chia buồn về các thương vong dân sự và quân sự do các cuộc không kích của Israel gây ra, nhấn mạnh rằng những hành động như vậy có nguy cơ dẫn đến “hậu quả thảm khốc” cho Trung Đông. Ông tái khẳng định cam kết của Nga trong việc giảm leo thang xung đột và tạo điều kiện cho đối thoại, định vị Moscow như một trung gian hòa giải tiềm năng.
Đại diện thường trực của Nga tại Liên hợp quốc, Vasily Nebenzya, đã khuếch đại lập trường này vào ngày 14/6 trong phiên họp của Liên hợp quốc. Ông Nebenzya mô tả các cuộc tấn công của Israel đẩy khu vực đến “thảm họa hạt nhân quy mô lớn” và cáo buộc phương Tây “đổ thêm dầu vào lửa” khi khuyến khích tư thế hung hăng của Israel. Lời lẽ này nhấn mạnh nỗ lực của Nga nhằm định khung bản thân là người bảo vệ luật pháp quốc tế và chủ quyền, đồng thời ngầm ủng hộ câu chuyện của Iran về việc là nạn nhân.
Tiến sĩ Nikolay Kozhanov, nhà nghiên cứu cấp cao tại Viện Kinh tế Thế giới và Quan hệ Quốc tế ở Moscow, lập luận rằng sự lên án mạnh mẽ của Nga đối với Israel phản ánh cả những cân nhắc chiến lược lẫn tư tưởng. “Nga coi Iran là đối tác quan trọng trong đối phó với ảnh hưởng của phương Tây ở Trung Đông, đặc biệt trong bối cảnh quan hệ căng thẳng giữa Nga với phương Tây về vấn đề Ukraine”, chuyên gia Kozhanov lưu ý.
“Bằng cách lên án Israel, Nga củng cố liên minh với Tehran đồng thời kêu gọi các quốc gia thuộc Thế giới Phương Nam, vốn cảnh giác với các hành động quân sự được phương Tây hậu thuẫn”. Ông Kozhanov cũng chỉ ra rằng việc Nga nhấn mạnh vào Hiến chương Liên hợp quốc phù hợp với chiến dịch rộng lớn hơn của nước này nhằm tự mô tả mình là người bảo vệ trật tự thế giới đa cực, thách thức bá quyền của Mỹ.
Tuy nhiên, Tiến sĩ Emily Landau, nhà nghiên cứu cấp cao tại Viện Nghiên cứu An ninh Quốc gia ở Tel Aviv, cảnh báo về việc không nên nhìn nhận vai trò trung gian của Nga một cách đơn giản. “Đề nghị hòa giải của Nga không phải là về giải quyết xung đột thực sự mà là về việc đảm bảo đòn bẩy địa chính trị”, bà lập luận.
“Bằng cách định vị mình là nhà môi giới trung lập, Nga giành được ảnh hưởng đối với cả Iran và Israel, đồng thời chuyển hướng sự chú ý khỏi các hoạt động quân sự của chính mình ở nơi khác”, bà Landau nói thêm. Chuyên gia này cũng cho rằng sự hỗ trợ của Nga dành cho Iran được cân bằng bởi nhu cầu duy trì quan hệ làm việc với Israel, đặc biệt là ở Syria, nơi cả hai quốc gia phối hợp để tránh các cuộc đụng độ trực tiếp.
Động cơ chiến lược đằng sau lập trường của Nga
Phản ứng của Nga đối với xung đột Israel – Iran hiện nay được thúc đẩy bởi sự kết hợp của các lợi ích chiến lược, tham vọng khu vực và các cân nhắc trong nước.
Thứ nhất, tăng cường quan hệ đối tác Nga – Iran. Mối quan hệ ngày càng sâu sắc giữa Nga và Iran, đặc biệt kể từ khi xung đột Ukraine bắt đầu, đã định hình đáng kể phản ứng của Moscow. Iran trở thành nhà cung cấp chính các UAV và công nghệ quân sự cho Nga. Đổi lại, Nga cung cấp cho Iran sự bảo vệ ngoại giao và vũ khí tiên tiến, bao gồm cả khả năng chuyển giao các hệ thống phòng không. Sự lên án nhanh chóng của Điện Kremlin đối với các cuộc tấn công của Israel và lời chia buồn của ông Putin với Iran cho thấy cam kết đối với quan hệ đối tác chiến lược này.
Tiến sĩ Anna Borshchevskaya, nhà nghiên cứu cấp cao tại Viện Washington về Chính sách Cận Đông, nhấn mạnh khía cạnh kinh tế của mối quan hệ này. “Iran đóng vai trò là một kênh quan trọng để Nga vượt qua các lệnh trừng phạt của Mỹ/phương Tây, đặc biệt đối với xuất khẩu dầu sang Ấn Độ”, bà giải thích. “Các cuộc tấn công của Israel vào cơ sở hạ tầng của Iran, bao gồm các cơ sở hạt nhân, đe dọa những tuyến kinh tế này, khiến Nga áp dụng lập trường bảo vệ Tehran”.
Thứ hai, đối phó với ảnh hưởng của Mỹ/phương Tây. Những cáo buộc của Nga đối với Mỹ/phương Tây về việc “kích động” Israel phản ánh một chiến lược rộng lớn hơn nhằm làm suy yếu ảnh hưởng của Mỹ và châu Âu ở Trung Đông. Bằng cách định khung xung đột như một sự leo thang do phương Tây dàn dựng, Nga tìm cách tập hợp sự ủng hộ từ các quốc gia không liên kết và củng cố câu chuyện của mình về việc chống lại trật tự thế giới đơn cực. Những phát biểu của ông Nebenzya tại Liên hợp quốc, cáo buộc các cường quốc phương Tây tiếp thêm nhiên liệu cho xung đột, phù hợp với mục tiêu này.
Giáo sư Samuel Ramani, nghiên cứu viên tại Viện Dịch vụ Thống nhất Hoàng gia, lưu ý rằng lời lẽ của Nga phục vụ mục đích kép. “Nó thu hút cảm xúc chống phương Tây ở Thế giới Phương Nam đồng thời đánh lạc hướng khỏi các hành động quân sự của Nga tại Ukraine”, ông nói. “Bằng cách định vị mình là người bảo vệ chủ quyền của Iran, Nga củng cố hình ảnh của mình như một đối trọng với sự thống trị của Mỹ, ngay cả khi khả năng thực tế của nó để hòa giải là hạn chế”.
Thứ ba, duy trì sự ổn định khu vực. Mặc dù liên kết với Iran, Nga có lợi ích rõ ràng trong việc ngăn chặn một cuộc chiến toàn diện ở Trung Đông. Một xung đột lớn hơn có thể làm gián đoạn thị trường năng lượng, đe dọa lợi ích kinh tế của Nga và làm mất ổn định sự hiện diện quân sự của nước này ở Syria, nơi Nga duy trì các căn cứ và phối hợp với cả Iran và Israel. Những lời kêu gọi giảm leo thang của ông Putin và đề nghị làm trung gian của ông phản ánh cách tiếp cận thực dụng này.
Tiến sĩ Michael Kimmage, giáo sư tại Đại học Công giáo Mỹ, nhận định, hành động cân bằng của Nga là rất tinh tế. Nga cần hỗ trợ Iran mà không làm xa lánh Israel, quốc gia mà Nga duy trì một sự hiểu biết ngầm ở Syria; nhấn mạnh của ông Putin vào ngoại giao là tín hiệu gửi đến Israel rằng Nga vẫn là đối tác đáng tin cậy trong việc quản lý căng thẳng khu vực, ngay cả khi công khai ủng hộ Tehran.
Các sáng kiến ngoại giao của Nga
Phản ứng của Nga đối với xung đột Israel – Iran không chỉ dừng lại ở lời nói mà còn bao gồm cả các hoạt động ngoại giao tích cực. Các cuộc điện đàm của Tổng thống Vladimir Putin với ông Pezeshkian và ông Netanyahu vào ngày 13/6 là nền tảng của chiến lược này. Tuyên bố của Điện Kremlin nhấn mạnh việc ông Putin thúc đẩy quay lại đàm phán, đặc biệt liên quan đến chương trình hạt nhân của Iran và đề nghị của ông làm trung gian để ngăn chặn leo thang thêm.
Ngoài ra, Nga đã tận dụng vị trí của mình tại Liên hợp quốc để kêu gọi kiềm chế. Bài phát biểu của Đại sứ Nebenzya vào ngày 14/6 kêu gọi một phiên họp khẩn cấp của Hội đồng Bảo an để giải quyết các hành động của Israel, mặc dù các nhà phân tích nghi ngờ điều này sẽ dẫn đến các nghị quyết cụ thể do khả năng Mỹ sẽ phủ quyết. Nga cũng đã báo hiệu ý định ngăn chặn bất kỳ nghị quyết nào của Liên hợp quốc chỉ trích Iran, củng cố lập trường bảo vệ của mình.
Tiến sĩ Gregory Brew, nhà phân tích cấp cao tại Eurasia Group, lập luận rằng đề nghị hòa giải của Nga được định thời điểm một cách chiến lược. “Với các cuộc đàm phán hạt nhân Mỹ – Iran đang gặp khó khăn, Nga thấy cơ hội để chen chân vào vai trò một nhân tố quan trọng”, ông nói. “Tuy nhiên, khả năng hòa giải của Nga bị hạn chế bởi ảnh hưởng hạn chế của mình đối với Israel và sự thiếu tin tưởng sâu sắc giữa Tehran và Washington”. Ông Brew cho rằng các nỗ lực ngoại giao của Nga chủ yếu nhằm báo hiệu sự liên quan của mình hơn là đạt được bước đột phá.
Ngược lại, Tiến sĩ Sanam Vakil, giám đốc chương trình Trung Đông và Bắc Phi tại Chatham House, cho rằng vai trò của Nga có thể mang tính xây dựng. “Mối quan hệ đã thiết lập của Nga với cả Iran và Israel mang lại cho nước này một vị trí độc đáo để tạo điều kiện cho các cuộc đàm phán bí mật”, bà lưu ý. “Mặc dù lời lẽ công khai của Nga nghiêng về phía Iran, Moscow có lịch sử tham gia thực dụng với Israel, điều này có thể cho phép các cuộc đàm phán kín đáo”.
Tác động đối với sự ổn định ở Trung Đông
Lập trường của Nga đối với xung đột Israel – Iran có những tác động đáng kể đối với sự ổn định khu vực. Bằng cách lên án Israel và liên kết với Iran, Moscow củng cố vai trò của mình như một đối trọng với ảnh hưởng của phương Tây, có khả năng làm sâu sắc thêm các chia rẽ ở Trung Đông. Tuy nhiên, các lời kêu gọi ngoại giao và hòa giải của nước này cho thấy nhận thức về những rủi ro mà một cuộc xung đột lớn hơn gây ra, đặc biệt là nguy cơ “thảm họa hạt nhân” như cảnh báo của Đại sứ Nebenzya.
Thời điểm của các cuộc tấn công của Israel – trong thời gian diễn ra các cuộc họp của IAEA, cuộc đàm phán Mỹ – Iran, đã làm phức tạp thêm nỗ lực của Nga trong việc thúc đẩy một giải pháp ngoại giao cho chương trình hạt nhân của Iran. Nghị quyết của IAEA ngày 12/6, cáo buộc Iran vi phạm các cam kết không phổ biến vũ khí hạt nhân, đã làm căng thẳng thêm các cuộc đàm phán, với Iran đe dọa giảm hợp tác với cơ quan này. Sự hỗ trợ của Nga dành cho Iran trong bối cảnh này có nguy cơ làm leo thang căng thẳng với các cường quốc phương Tây và IAEA.
Tiến sĩ Rafael Grossi, Tổng Giám đốc IAEA, đã cảnh báo rằng cuộc đối đầu Israel-Iran có thể dẫn đến một kết quả “thảm khốc”, đặc biệt nếu các cơ sở hạt nhân bị nhắm mục tiêu. “Lời kêu gọi ngoại giao của Nga phù hợp với lời kêu gọi kiềm chế của IAEA, nhưng quan điểm của nước này làm suy yếu uy tín như một nhà trung gian”, ông Grossi lưu ý trong một cuộc phỏng vấn với Financial Times. Ông nhấn mạnh rằng hành động quân sự nhằm vào các địa điểm hạt nhân được củng cố của Iran khó có thể thành công và có thể gây ra một cuộc khủng hoảng khu vực.
Tiến sĩ Mouin Rabbani, đồng biên tập viên của Jadaliyya, lập luận rằng sự tham gia của Nga có thể hoặc ổn định hoặc làm gia tăng thêm xung đột, tùy thuộc vào cách thực hiện. “Nếu Nga có thể tận dụng mối quan hệ của mình với Iran và Israel để tạo điều kiện giảm leo thang, nước này có thể đóng một vai trò quan trọng”, ông nói. “Nhưng nếu Nga ưu tiên các động thái địa chính trị hơn là hòa giải thực sự, nước này có nguy cơ thúc đẩy chu kỳ trả đũa”.
Phản ứng của Nga đối với xung đột Israel – Iran phản ánh lập trường cân bằng tinh tế giữa việc hỗ trợ đồng minh chiến lược của mình (Iran) và định vị bản thân như một trung gian hòa giải để ngăn chặn một cuộc chiến khu vực lớn hơn. Thông qua việc lên án mạnh mẽ Israel, tham gia ngoại giao với cả hai bên và kêu gọi tuân thủ luật pháp quốc tế, Nga tìm cách khẳng định ảnh hưởng của mình ở Trung Đông đồng thời đối phó với sự thống trị của phương Tây.
Tuy nhiên, khả năng hòa giải hiệu quả của Nga bị hạn chế bởi sự liên kết với Iran, ảnh hưởng hạn chế của mình đối với Israel và sự tương tác phức tạp của các cường quốc khu vực và toàn cầu.