‘Gùi’ văn hóa Cơ Tu xuống phố

1. Chiếc gùi mây của bà Alăng Thị Bắp (53 tuổi) khi lấp ló trên sườn đồi, vạt rẫy ở quê nhà Đông Giang (Quảng Nam) gần gũi bao nhiêu thì khi theo bà xuống núi, đặt trên vỉa hè khu phố Tây An Thượng (Q.Ngũ Hành Sơn, TP.Đà Nẵng) lại trở nên lạ lẫm bấy nhiêu. Chị Camille Laurent khi thấy chiếc gùi cứ mân mê rồi hỏi đủ thứ chuyện. Thông qua người phiên dịch, bà Bắp kể cho nữ du khách Pháp hiểu cách khai thác vật liệu mây rừng, nghệ thuật đan lát của người Cơ Tu và công năng đựng, mang trên lưng khi đi nương rẫy… Cứ thế, câu chuyện về đời sống, văn hóa người Cơ Tu những tưởng phải đến tận những bản làng xa xôi mới có thể nghe được, đã đến với Camille Laurent một cách tự nhiên, gần gũi ngay tại Đà thành.

ẢNH: HOÀNG SƠN

Không phải ngẫu nhiên mà những vật dụng, nông sản, thậm chí là cây nêu – một biểu tượng văn hóa của người Cơ Tu – có mặt tại khu phố đông du khách này. Mà đó là một phần trong dự án Bếp làng xuống phố do khu du lịch làng Toom Sara (tại xã Hòa Phú, H.Hòa Vang, Đà Nẵng) tổ chức để mang văn hóa Cơ Tu về với phố. “Chúng tôi muốn người thành phố được nếm thử hương vị của làng”, anh Huỳnh Tấn Pháp, người đứng sau dự án, nói và cho biết thêm: “Để người dân và du khách có thể cảm nhận rõ hơn dư vị núi rừng thì không gian cũng phải được thiết kế đậm chất Cơ Tu, từ chiếc mâm, cái bàn đến bếp lửa, cây nêu… Những món ăn như cơm lam, thịt nướng ống nứa, ếch nấu tiều phu, lươn nướng tà lu… qua bàn tay chế biến của đầu bếp người bản địa cũng đặc sắc không kém”.

Bà Alăng Thị Bắp kể từ khi tham gia bếp làng, bà không còn phải lo lắng đầu ra cho những sản vật núi rừng như rau dớn, măng, tiêu, củ nghệ… Cứ mang đến bếp làng, bà chỉ cần bày biện, sau vài chục phút, khách Tây lẫn ta đến mua hết vèo. Bà cũng vui hơn vì được tiếp xúc và giới thiệu văn hóa của đồng bào mình đến với du khách. Trong bộ thổ cẩm, anh Đinh Xuân Lai (36 tuổi, trú tại xã Ba, H.Đông Giang, Quảng Nam) đang đứng bếp nướng, giới thiệu cho du khách các loại rượu cần truyền thống và rượu ngâm như ba kích, đẳng sâm… “Thấy cách chế biến dân dã, du khách lại bắt chuyện với tôi. Vui nhất là khi dùng bữa, ai cũng khen ngon…”, anh Lai chia sẻ.

ẢNH: HOÀNG SƠN

2. Những thực khách có mặt đúng vào hôm già làng cấp tỉnh Bhríu Pố (trú tại xã Lăng, H.Tây Giang, Quảng Nam) “hạ sơn” thăm dự án Bếp làng xuống phố có lẽ sẽ khó quên hình tượng một vị già làng “chuẩn truyền thống”. Đó là người đàn ông Cơ Tu đã gần bát tuần, có vốn kiến thức uyên thâm, giỏi chơi các loại nhạc cụ… Sau lời chào thân mật, già Pố cầm một chiếc lá rừng đặt lên môi. Bỗng từ đâu tiếng chim chóc vọng lại, lúc véo von lúc thảng thốt khiến người nghe như lạc vào một khu rừng thâm u ở Trường Sơn. Đám đông thực khách đang rôm rả bỗng lặng tiếng. Chỉ đến khi môi rời chiếc lá, già Pố cười thì mọi người mới biết âm thanh đó phát ra từ chiếc kèn lá của già.

“Người Cơ Tu chúng tôi lấy lá làm kèn mô phỏng tiếng chim chóc gọi nhau để giải trí sau những giờ vào rừng mệt nhọc. Nhiều thanh niên biết chơi sáo cũng thường mang lên rừng thổi những khúc tự tình”, già Pố kể. Xong đoạn giới thiệu về nhạc cụ, già lại dẫn mọi người đến câu chuyện về phong tục, tập quán, thế giới tâm linh… bằng những dẫn chứng sinh động và sẵn có ngay tại không gian của Bếp làng. Gần gũi nhất là những chiếc lá chuối đặt trước mặt mọi người. “Người Kinh thường xem phần đón ánh nắng của lá chuối là mặt ngửa. Ngược lại, chúng tôi xem đó là phần úp, chỉ dành để cúng người đã khuất. Theo quan niệm của người Cơ Tu, khi dọn đãi khách, lá chuối phải được đặt ngửa tức là phần sống lá lên phía trên”, già Pố lý giải.

Già Pố ghét sự xuề xòa, qua loa khi thực hiện các nghi thức liên quan đến tế thần. Bởi vậy, anh Huỳnh Tấn Pháp tỏ ra yên tâm khi được già đến thăm, xem, góp ý và tự tay chỉnh sửa các không gian. Như lần tái hiện lễ hội Bhuôih Ca Coong – lễ tạ ơn thần núi và thần rừng tại Toom Sara, già Pố đã ngăn đám thanh niên dựng cây nêu khi chưa vót hoa tre. Già bảo đó là điều cấm kỵ trong văn hóa Cơ Tu. “Thà dựng cái cột chi đó chứ đã dựng nêu thì nhất thiết phải có đủ các vật tế. Nếu không sẽ vừa thất lễ với thần vừa mai một văn hóa…”, già Pố nói.

ẢNH: HOÀNG SƠN

3. Tái hiện lễ hội Bhuôih Ca Coong là một phần trong dự án khác của Toom Sara có tên Rừng ơi, thở đi! nhằm góp phần cải thiện sinh kế cho đồng bào Cơ Tu thông qua du lịch trồng rừng trên diện tích 75 ha ngay tại làng. Đêm nhạc ra mắt dự án với chủ đề Hơi thở của rừng được anh Huỳnh Tấn Pháp thiết kế cũng “rặt” chất Cơ Tu. Và ở đó, người viết đã gặp Huỳnh Hạ – một rapper người Cơ Tu 24 tuổi, trú tại xã Sông Kôn, H.Đông Giang (Quảng Nam).

Bắt đầu sáng tác rap từ năm 2022, Huỳnh Hạ sử dụng chất liệu ngôn ngữ thuần Cơ Tu để kể về cuộc sống, nét văn hóa quê anh. Từ bài đầu tay Mnưi Cơ Tu (Người Cơ Tu) cho đến How ve broanh (Không bao giờ đủ), Hạ khiến người nghe thích thú bởi phong cách rap nhẹ nhàng, lời lẽ sâu sắc. Điển hình, câu rap trong bài How ve broanh: “Nhà của anh chỉ có một con gà thì sao mà đủ?” gợi lên sự xót xa cho nhiều người từng vì tục thách cưới hà khắc mà không thể lấy cô gái mình thương. Từ những lời nhạc đó, Hạ muốn truyền đi thông điệp: ngày nay, tình yêu nên dựa trên cảm xúc chứ đừng để vật chất chi phối.

ẢNH: HOÀNG SƠN

Hạ kể dù nghỉ học từ lớp 10 và xuống TP.Đà Nẵng đi làm đã 7 năm qua nhưng chưa một ngày anh nguôi nhớ về quê hương. Anh cũng rất buồn khi thấy nhiều nơi vốn là địa bàn sinh sống lâu đời của người Cơ Tu nhưng thế hệ trẻ không thể nói và hiểu được tiếng mẹ đẻ. “Nhiều người về thành phố rất ngại nói tiếng Cơ Tu với nhau. Em không muốn tiếng mẹ đẻ bị lãng quên nên sử dụng âm nhạc để duy trì, góp phần bảo tồn nó”, Hạ chia sẻ. Một điều khá thú vị là nhờ lời rap nhẹ nhàng mà ca từ của Hạ rất dễ phối với các bản beat quốc tế. Anh đã hát tiếng Cơ Tu trên nền nhạc bài People, được những du khách quốc tế khi đến làng Toom Sara đón nhận nồng nhiệt.

Hạ chọn rap bằng tiếng Cơ Tu để gần gũi hơn với người trẻ. “Em thấy trên TikTok, người ta dùng nhạc của em để giới thiệu thổ cẩm, đặc sản, điểm du lịch núi rừng… Em vui vì rap tiếng Cơ Tu cũng lan tỏa những giá trị văn hóa khác”, Hạ phấn khởi.