Nhìn vào đôi mắt người

Tôi gặp người sắp bị kết án, người đã bị kết án, hay người đang trên đỉnh cao quyền lực không thể tin rằng mình có thể bị kết án. Tôi gặp những tội phạm nổi tiếng, và cả những người hoàn toàn vô danh trong dòng chảy tin tức.

Ghi nhận câu chuyện của những người này như thế nào? Thường thì khía cạnh logic trong cuộc đời họ đã được xác lập rồi – lại còn bởi bộ logic khắc nghiệt nhất, tên là Bộ Luật Hình sự. Đọc lại hồ sơ, hay nói theo ngôn ngữ tân thời là “căn cứ vào dữ liệu” để đưa ra nhận định về việc đấy là người như nào, câu chuyện cần được kể ra sao thì nhàn, cơ quan điều tra và công tố đã làm xong rồi. Tôi hay nghĩ, xã hội nuôi thêm ông viết báo để làm việc khác.

Việc “khác” ở đây là cảm nhận. Rằng có điều gì mà biên bản chưa có không? Có điều gì liên quan đến con người này mà cộng đồng cần biết, vì lợi ích của họ không? Không nhất thiết phải là việc họ oan hay không; cũng không nhất thiết phải là việc luật pháp có lỗ hổng hay không; rất thường xuyên, câu chuyện được kể nằm ở đâu đó cao hơn cả số phận cá nhân, rộng hơn cả vấn đề luật pháp.

Cách tiếp cận này, để trí tuệ cảm xúc (EQ) làm chủ trước khi bắt tay vào biện chứng, trở thành một phần quan trọng trong gần hai thập kỷ làm nghề của tôi. Đừng đưa ra suy luận trên dữ liệu sẵn có. Nghĩ với tư cách con người trước đi đã, rồi hãy để logic vào cuộc, tôi tự nhủ.

Năm 2017, đặt chân về VnExpress, bài viết dài đầu tiên của tôi trên tờ báo này mở đầu bằng câu chuyện của những tội phạm. Một câu chuyện cũ mà nhà báo Phạm Trung Tuyến kể trên sóng VOV, về vài thanh niên đi cướp giật bị bắt. Họ là những công nhân ở Bình Dương bị chủ thải hồi trước Tết Nguyên đán. Họ không dám về quê, và họ cúi mặt: “Chúng cháu đi cướp thế này là lần đầu”.

Một chất liệu như thế, hiển nhiên, lạnh lùng, có thể trở thành một tin ngắn về tình trạng an ninh trật tự của thành phố. Nhưng nó cũng có thể trở thành tiền đề cho một câu chuyện lớn hơn về dòng người di cư, về quyền lao động hay là về những người nông dân ly hương. Câu chuyện lớn về chính chúng ta.

Những năm sau này, tôi khuyến khích các phóng viên mình cộng tác xây dựng lối nghĩ đó. Ở Phú Thọ, Hoàng Phương bước vào túp lều của một lâm tặc vừa ra tù, để hiểu về sự khốn cùng của một kẻ không còn kế sinh nhai. Ở Sơn La, Thanh Lam bước vào căn nhà nát của một phụ nữ Mông vận chuyển ma túy, để suy ngẫm về sự thiếu nhận thức và khả năng bị lợi dụng của đồng bào. Ở Huế, Đắc Thành phải điều tra sâu về tâm trạng của những người nông dân cắm cọc trên sông Bồ. Họ không còn cách nào ngoài chặn dòng sông để ngăn tàu cát tặc. Họ phạm tội thì rõ rồi. Họ còn tự nhận thức được và tuyên bố sẵn sàng đi tù cơ. Nhưng tâm trạng của họ mới là chủ đề, khả năng thấu cảm của phóng viên mới là bài báo, thứ không có trên biên bản mới là điều độc giả quan tâm.

Có một tội phạm ở Thanh Hóa mà tôi chưa từng gặp mặt. Anh ta xuất hiện trong một bản án tôi vô tình đọc được ở Sơn La. Bị cáo Sùng A Ph., sinh năm 1967, nhận án 7 năm tù giam vì tội phá rừng. Bị cáo đi từ Thanh Hóa sang Sơn La để phá rừng. Ở hiện trường, công an thu giữ được “03 con dao có lưỡi bằng kim loại dài 40 cm, cán bằng gỗ; 01 con dao lưỡi bằng kim loại dài 45 cm, không có cán; 01 chiếc cưa lưỡi bằng kim loại có tay kéo bằng gỗ dài 60 cm”.

Bị cáo đã phá hơn 7.000 mét vuông rừng, với tổng thiệt hại 85 triệu đồng, gồm gỗ từ nhóm V đến nhóm VIII.

Có điều gì đó khiến tôi cảm thấy cần phải tìm hiểu về tay tội phạm hình sự này. Đám cây mà Sùng A Ph đã chặt, gỗ từ nhóm V đến nhóm VIII – là nhóm thấp nhất – thường chỉ dùng để làm giấy, chứ làm nội thất còn phải xem xét. Và lâm tặc gì mà lại đi phá rừng bằng con dao không có cả cán thế kia?

Cần nói thêm rằng đợt đó tôi đi Sơn La dưới sự đài thọ của tổ chức Thiên nhiên và Con người, tức là cũng mang sứ mệnh chống bọn phá rừng bằng mọi giá đấy. Nhưng tôi cứ băn khoăn mãi về cái đám dụng cụ thô sơ của tay lâm tặc kia.

Trong mấy ngày sau đó, chỉ vì cảm giác mơ hồ, tôi tìm cách liên hệ với cán bộ thi hành án của Thanh Hóa, người đã trực tiếp đến nhà Sùng A Ph. để thu hồi 85 triệu thiệt hại của nhà nước. Anh kể cho tôi, bằng một giọng rất buồn, về một gia đình nghèo chưa từng thấy. Họ không có đất sản xuất. Họ không có tài sản gì ngoài cái lều nát và chiếc giường. A Ph. đã đi phá rừng để có đất làm nương. Người cán bộ đó, đến để thu hồi tài sản cho nhà nước, cuối cùng lại cho thêm tiền gia đình ấy, rồi đi về.

Sinh kế của những người dân sống quanh rừng quốc gia, như thế, trở thành chủ đề của tôi. Chỉ vì một cảm giác mơ hồ. Cuộc tìm kiếm dữ liệu lúc đó sẽ diễn ra theo một hướng khác, thậm chí còn sai cả đề bài mà tổ chức giao phó. Nhưng nghề này thường xuyên là thế, và tôi tin là xã hội cũng mong chúng tôi sống như thế: tìm cái không biết mình cần tìm – viết thứ chưa ai biết là cần viết. Chứ đưa ra giả định dưới máy điều hòa rồi chứng minh một đập ăn quan thì ai mượn.

Các thành tựu mới trong nghiên cứu AI đã khiến rất nhiều tính chất của nghề nghiệp thay đổi. Không chỉ có nghề của tôi, mà của cả bạn. Nhưng có một thứ tôi luôn tin rằng AI sẽ không thể thay thế được con người: khả năng thấu cảm.

“Này cái thói quen kiểu cảm nhận về người có tội của đám phóng viên bọn tôi ấy, trong ngôn ngữ của khoa học máy tính gọi là gì?”, tôi hỏi chuyên gia AI Nguyễn Hồng Phúc.

“Đấy là trí tuệ cảm xúc – EQ, và nó là lĩnh vực khoa học thần kinh chứ không phải khoa học máy tính”.

“Có nỗ lực nào, hay là một đích đến nào trong ngành của ông cho việc AI có thể có EQ không?”.

“Ngay cả mục tiêu IQ còn đang rất xa, cái EQ đấy các đạo diễn phim còn ít khi làm tới chứ giới AI chưa nghĩ đến đâu”.

Đó chỉ là một cuộc tán gẫu, có thể anh Phúc cũng chưa biết hết được các dự án hoang đường của đồng nghiệp thế giới. Có khi ai đó đang theo đuổi AI mang trí tuệ cảm xúc thật. Nhưng tôi cứ tạm yên tâm như vậy đã. Rằng, về khả năng đưa tin nhanh, chúng tôi đã thua mạng xã hội từ 10 năm trước; về tìm kiếm phân tích dữ liệu sẵn có, chúng tôi cũng có thể đã thua AI từ một năm trước, nhưng về khả năng điều hướng bằng sự thấu cảm thì vĩnh viễn không thua.

Gần 10 năm trước, tôi dự một cuộc họp về định hướng của báo chí, chủ trì bởi tiến sĩ Trương Gia Bình và tiến sĩ Thang Đức Thắng, hai người đã tham gia gây dựng Internet và báo điện tử Việt Nam từ những ngày đầu. Tôi vẫn nhớ, năm ấy, khi bàn về sứ mệnh, tiến sĩ Bình cầm bút vẽ lên bảng một đống bùi nhùi. Bây giờ thông tin nó như này này, ông nói, rồi vẽ một đường thẳng xuyên qua đám bùi nhùi đó: ở giữa nó có những sự thật mà độc giả cần biết, đúng không. Rồi ông vẽ những vector chéo từ rìa của đám bùi nhùi vào đường thẳng ở giữa: nhiệm vụ của báo chí là đưa độc giả đến gần nhất với cái gọi là sự thật này.

Năm đó, tôi hiểu đống bùi nhùi; tôi hiểu cái đường thẳng ở giữa. Nhưng đến năm nay, khi AI lên ngôi, tôi mới thực sự hiểu mấy đường chéo “đưa độc giả đến gần nhất” với đường thẳng ở giữa. Chúng không thể là gì khác hơn ngoài mệnh lệnh của sự cảm thông, của mong muốn tìm ra những điều quan trọng với cộng đồng.

AI cũng cần “prompt” (câu lệnh) để định hướng tư duy. Ngay cả khi AI trở thành công cụ phân tích dữ liệu độc tôn, chúng ta vẫn là người điều hướng AI bằng trí tuệ cảm xúc của mình. Các câu trả lời phụ thuộc vào câu hỏi. Và câu hỏi, phụ thuộc vào tâm nguyện của người hỏi.

AI rồi sẽ vượt qua chúng ta về năng lực tư duy logic. Nhưng logic không chi phối lòng yêu nước, sự đồng cảm với những người xa lạ, logic không thúc đẩy tâm nguyện làm thế giới tốt đẹp lên. Đó là chuyện riêng của con người chúng ta.

Hôm nay, 100 năm ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, tôi muốn chúc những người làm báo – dù trong giai đoạn khó khăn này – giữ được lửa nghề. Dẫu qua bao nhiêu biến động, công nghệ đến rồi đi, chúng ta vẫn đã đi qua 100 năm, đóng góp cho xã hội, bằng thứ quyền năng cao nhất của những con người, chính là khả năng nhìn vào mắt những con người.

Và có thể đó cũng là những chia sẻ với nhiều bạn đọc khác, dù bạn đang làm nghề nào.

Đức Hoàng