Trong ký ức của nhiều nhà báo, Phạm Xuân Ẩn là một phóng viên điềm tĩnh, trí tuệ, giàu phân tích sắc bén.
Phạm Xuân Ẩn (1927 – 2006) đã không giả làm nhà báo để thực hiện nhiệm vụ tình báo. Ông đã sống như một nhà báo thực thụ, với tư duy độc lập, đạo đức nghề nghiệp vững vàng và sự am hiểu nghề báo sâu sắc.
Cuộc đời làm báo của ông định vị giữa những xung đột chính trị khốc liệt của thời đại, giữa sự giao thoa của hai nền văn hóa Việt – Mỹ mà ông được hấp thụ và giữa sự giằng xé của những vai trò mà ông phải sắm trong sự nghiệp tình báo có một không hai của mình.
Từ năm 1957 đến 1959, Phạm Xuân Ẩn theo học ngành báo chí tại Orange Coast College (quận Cam, California). Trong thời gian đó, ông theo học các môn như lịch sử, khoa học chính trị, kinh tế học, triết học và khoa học xã hội.
Ông cũng tham gia vào Ban Biên tập của tờ báo sinh viên The Barnacle, nơi ông rèn luyện kỹ năng viết báo và phân tích thời sự. Sau khi tốt nghiệp, ông Ẩn thực tập tại tờ Sacramento Bee và Liên Hiệp Quốc, giúp ông hiểu sâu sắc hơn về báo chí phương Tây và củng cố vỏ bọc nhà báo cho hoạt động tình báo sau này.
Trở về Việt Nam, Phạm Xuân Ẩn nhanh chóng hòa nhập vào giới báo chí Sài Gòn, bắt đầu làm việc tại Việt Tấn Xã, nơi ông phụ trách việc hỗ trợ các nhà báo nước ngoài dưới thời chính quyền Ngô Đình Diệm. Sau đó, ông làm phóng viên cho hãng thông tấn Reuters từ năm 1960 – 1964. Từ năm 1965 – 1975, ông trở thành phóng viên chính thức của tạp chí Time tại Sài Gòn. Ngoài ra, ông cũng từng cộng tác với một số tờ báo quốc tế khác, đóng vai trò là người cung cấp thông tin và cố vấn chiến lược báo chí cho các phóng viên quốc tế.
Trong vai trò phóng viên thường trú của Time tại Sài Gòn, ông không chỉ đưa tin, mà còn là người phân tích, định hình các bài viết của nhiều cây bút phương Tây – những nhà báo đến Việt Nam và dựa vào cái nhìn của ông để hiểu về chiến tranh Việt Nam.
Suốt thời gian làm việc cho các cơ quan báo chí quốc tế, ông Phạm Xuân Ẩn đã xây dựng được mạng lưới quan hệ rộng rãi với các sĩ quan cao cấp, nhân viên tình báo và giới chức chính quyền Sài Gòn, từ đó thu thập những thông tin quan trọng phục vụ cho công tác tình báo của cách mạng.
Phạm Xuân Ẩn không làm báo theo kiểu qua loa hay cốt để che giấu thân phận. Trái lại, ông hành nghề báo chí với tất cả sự nghiêm túc, tinh tế và am hiểu thời cuộc của một nhà báo chuyên nghiệp. Dù không thường ký tên trực tiếp trong các bài báo, nhưng ảnh hưởng của ông – thông qua những phân tích và tư vấn sắc bén cho các nhà báo phương Tây – luôn thể hiện một trình độ chính trị cao, một cái nhìn nhân văn, không giật gân, không thiên kiến.
Những nhận định của ông giúp người Mỹ hiểu được bối cảnh phức tạp của chiến tranh Việt Nam, đồng thời hé lộ một cách tinh tế sự vô vọng của chiến lược quân sự Mỹ tại Đông Dương. Trong hồi ký và nhiều cuộc trả lời phỏng vấn, Larry Berman (tác giả cuốn Điệp viên hoàn hảo) nhấn mạnh rằng Phạm Xuân Ẩn ít viết bài dưới tên mình, nhưng nhiều bài báo nổi bật của Time về chiến tranh Việt Nam được định hình bởi phân tích và tư liệu từ ông – một cộng tác viên biên tập. Stanley Karnow, phóng viên từng cộng tác tại Time, cũng thừa nhận rằng rất nhiều hiểu biết của ông về Việt Nam có được là nhờ những cuộc trò chuyện với Phạm Xuân Ẩn.
Trong suốt thời gian làm việc tại Time, Phạm Xuân Ẩn được các đồng nghiệp phương Tây xem như “bộ não phân tích” không thể thay thế. Các phóng viên nổi tiếng như David Halberstam, Neil Sheehan hay Stanley Karnow đều từng cộng tác hoặc chịu ảnh hưởng sâu sắc từ góc nhìn của ông. Một nhà báo Mỹ từng nhận xét: “Ẩn không viết nhiều, nhưng mỗi câu ông nói ra đều khiến ta hiểu rõ thêm về Việt Nam”.
Chính vì vậy, nhiều bài báo quốc tế tuy không đứng tên ông, nhưng lại mang đậm giọng điệu, tư duy và tinh thần phân tích của ông.
Có một chi tiết đặc biệt dễ bị lãng quên là thái độ của Phạm Xuân Ẩn đối với việc công bố những thông tin liên quan đến các cá nhân và câu chuyện chiến tranh. Một nhà báo – theo đúng nghĩa – không chỉ là người đưa tin, mà phải là người hiểu sâu sắc rằng mỗi câu chữ, mỗi tiết lộ đều có thể chạm đến sinh mệnh, đến lòng tin, và đến lịch sử của những con người thật, đều có thể làm tổn thương, thậm chí là có thể hủy hoại ai đó.
Khi đồng ý hợp tác với giáo sư Larry Berman (tác giả cuốn Điệp viên hoàn hảo), ông yêu cầu một điều: ông bảo lưu quyền công bố các câu chuyện. Để giúp người viết hồi ký về mình hiểu rõ bối cảnh, ông kể ra một số câu chuyện, nhưng yêu cầu phải được giữ lại, không công bố, vì chúng có thể làm tổn thương đến những người liên quan hoặc gia đình của họ. Đây không đơn thuần là hành vi của một điệp viên giỏi, mà còn là biểu hiện sâu sắc của ý thức thực hành đạo đức báo chí: tôn trọng nhân vật, cân nhắc hậu quả xã hội và đặt con người lên trên thông tin.
Khi cuộc chiến đã lùi vào quá khứ, trong vị trí của một vị tướng tình báo tài ba được tôn vinh, ông Ẩn được chọn kể hay không kể lại những câu chuyện mà ông đã từng biết, từng nếm trải. Nhưng với ông, đó không đơn giản là chuyện quyền lực của người nắm giữ sự thật, mà còn là trách nhiệm đạo đức của một người kể chuyện – điều mà có lẽ ông đã học được từ tri thức và cam kết đạo đức của nghề báo.
Ông không khai thác thông tin để nổi tiếng, không dùng ngòi bút để phục vụ cái tôi. Ông dùng nghề báo để hiểu người, để kể lại, để kết nối và để hóa giải những hiểu lầm giữa các nền văn hóa, giữa người Việt và người Mỹ, giữa người lính và thường dân.
Nhiều dữ kiện và đánh giá sắc sảo của nhà báo Phạm Xuân Ẩn xuất hiện trên Time đã góp phần giúp công chúng Mỹ hiểu rõ hơn về sự bất ổn nội bộ ở miền Nam Việt Nam trước năm 1975. Ngoài ra, ông cũng là nguồn cung cấp dữ liệu cho các bài viết liên quan đến chính sách “Việt Nam hóa chiến tranh”, phản ánh sự sa lầy và bất nhất trong chiến lược quân sự Mỹ. Những đóng góp này của ông trên mặt báo không chỉ có giá trị thông tin mà còn mang tính nhân văn, cho thấy ông luôn đặt trọng tâm vào việc tạo ra cầu nối hiểu biết thay vì chia rẽ.
Cuộc đời nhà báo Phạm Xuân Ẩn không chỉ được viết nên bằng những báo cáo tình báo chiến lược đầy giá trị đối với cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc, mà còn có thể viết nên bằng ngôn từ, bằng sự hiểu biết về sự thật và bằng cả sự lựa chọn im lặng đáng suy ngẫm của một nhà báo giỏi nghề – sáng tâm.
Đó là lý do khiến rất nhiều nhà báo phương Tây từng làm việc với ông trong nghịch cảnh của chiến tranh đều dành cho ông sự tôn trọng ngay cả sau khi họ biết ông là một điệp viên của phía cách mạng.
Phạm Xuân Ẩn đã đến với nghề báo trong kế hoạch sắp đặt của tổ chức để ông có thể có được một vỏ bọc phù hợp với nhiệm vụ tình báo chiến lược. Nhưng ông không chỉ sử dụng vỏ bọc nhà báo, mà đã thực sự sống với nghề báo và thực hành những cam kết đạo đức khó khăn nhất của nghề báo.