Việt Nam ‘đẹp nhưng chưa sạch’

Túi rác 35 lít phải mua với giá 2 CHF (gần 65.000 đồng) vì có thuế bảo vệ môi trường. Rác thải phải giữ trong nhà, phân loại kỹ lưỡng và đến ngày quy định mới được mang ra cho xe thu dọn đến lấy. Vứt vài chục cân phế thải xây dựng phải đợi cả tiếng đồng hồ sau hàng xe “sang” cũng chứa đầy rác như mình vì phải vứt đúng chỗ, cân đo, trả tiền cẩn thận.

Nhưng rồi nếp sống đấy cũng dần thành thói quen, có ăn xong chiếc bánh mà nhìn quanh không thấy thùng rác vứt giấy bọc thì cũng đút túi mang về; hay đến ngày vứt giấy bìa cũng bảo bọn trẻ bó buộc cho gọn gàng cẩn thận để người thu nhặt xử lý cho nhanh và không mất thời gian sắp xếp.

Với Thụy Sĩ, sự sạch sẽ đã góp phần tạo nên thương hiệu “Swiss Made”, đại diện cho mô hình quản trị hiệu quả, tinh khiết, chất lượng để tạo sức hút cho du lịch và đảm bảo cho xuất khẩu các mặt hàng có uy tín “sạch” và “tinh” như đồng hồ, dược phẩm, thực phẩm. Tất nhiên việc xử lý, thu nhặt các rác thải đó có cái giá của nó, đặc biệt là khi chúng ở dạng rác thải trên đường phố. Văn phòng Môi trường Liên bang Thụy Sĩ ước tính rằng tổng chi phí dọn dẹp rác thải của quốc gia này là gần 200 triệu CHF (203,4 triệu USD) mỗi năm.

Nhưng không chỉ ở Thụy Sĩ, những quốc gia tôi có dịp đặt chân qua, đã khiến tôi tin “sạch sẽ” không chỉ là kết quả của một đất nước phát triển. Nó là tiềm năng “mềm” mà các quốc gia đã phát hiện và khai thác rất hiệu quả nó từ lâu.

Đất nước tôi hay chọn để quá cảnh mỗi khi về thăm nhà là Singapore nổi tiếng về sự sạch sẽ nhờ “kỷ luật thép”. Chiến dịch “Giữ sạch Singapore” (Keep Singapore Clean) bắt đầu từ năm 1968 là một nỗ lực quốc gia của chính phủ Singapore nhằm cải thiện vệ sinh công cộng và cảnh quan đô thị sau khi giành độc lập. Từ đó trở đi mỗi năm một chiến dịch làm sạch mới được Singapore công bố: từ nhà vệ sinh, nhà máy, phương tiện công cộng, diệt trừ muỗi… Sự sạch sẽ này tạo niềm tin cho khách quốc tế và nhà đầu tư tới Quốc đảo du lịch, tổ chức hội thảo và phát triển các ngành công nghiệp “sạch” như tài chính ngân hàng. Hệ sinh thái startup và đổi mới sáng tạo được kích thích trong môi trường gọn gàng, quy củ.

Ở Nhật Bản khi tôi tới du lịch, bọn trẻ nhà tôi thi xem ai là người tìm thấy trước mẩu đầu lọc thuốc lá đã hút trên đường phố vì đây là vấn đề Thụy Sĩ đang phải đối mặt: người hút thuốc rất hay dụi tàn, vứt vội ra đường trước khi lên tàu xe. Phải đến ngày thứ ba thì bọn trẻ mới thấy một đầu thuốc lá vứt trên đường phố Tokyo. Sự sạch sẽ ở quốc gia này là kết quả của rèn giũa đạo đức cá nhân. Nó đã trở thành chuẩn mực văn hóa, chứ không chỉ là chính sách. Quốc gia sạch bắt đầu từ con người sạch, dẫn đến tư duy sạch và tạo ra hành vi có trách nhiệm giúp đất nước xã hội phát triển vượt bậc.

New Zealand là hình mẫu tiêu biểu cho tư duy phát triển gắn liền với thiên nhiên – nơi mà sự sạch sẽ không chỉ là giá trị thẩm mỹ, mà đã trở thành nền tảng của cả nền kinh tế. Chiến lược thương hiệu quốc gia “100% Pure New Zealand” phát triển 25 năm qua không chỉ là khẩu hiệu, mà là cam kết thực chất về một đất nước hoang sơ, tinh khiết, và bền vững. Lợi thế này đã tạo nền tảng cho ngành du lịch sinh thái và phiêu lưu phát triển mạnh mẽ, đóng góp vào phát triển GDP một cách bền vững. Hình ảnh “quốc gia sạch” còn giúp New Zealand xuất khẩu thành công các sản phẩm như thực phẩm hữu cơ, sữa, thịt và rượu vang vào các thị trường cao cấp. Không dừng lại ở đó, triết lý “không dấu chân carbon” còn lan tỏa đến cả nông nghiệp và logistics – biến sự sạch sẽ thành một lợi thế cạnh tranh mang tầm chiến lược toàn cầu.

Theo World Bank, mỗi một USD đầu tư vào vệ sinh công cộng có thể tạo ra 5-7 USD lợi ích nhờ giảm chi phí y tế, tăng năng suất và du lịch. Ở Ấn Độ, lỗ hổng do hạ tầng vệ sinh không đầy đủ ước tính lên tới 6,4% GDP, ảnh hưởng bởi: tử vong sớm, mất thời gian tiếp cận cơ sở vệ sinh, chi phí y tế tăng cao và giảm doanh thu từ du lịch. Mối quan hệ nhân – quả có thể thấy rõ hàng ngày: Quản lý rác chưa hiệu quả sẽ tạo ô nhiễm, chi phí xử lý cao. Ý thức công dân thấp về vệ sinh tạo lực cản khó thay đổi hành vi xã hội. Không gian đô thị lộn xộn, bẩn thỉu gây ức chế sáng tạo và căng thẳng. Tham nhũng vặt trong quản lý đô thị và coi thường quy định gây mất niềm tin vào thể chế, pháp luật.

Việt Nam có lợi thế tự nhiên phong phú, con người hiếu khách và nền văn hóa đậm đà, nhưng lại đang đánh mất nhiều điểm trong mắt du khách và nhà đầu tư vì vấn đề vệ sinh đô thị, ô nhiễm môi trường và ý thức cộng đồng còn yếu.

Lượng rác thải rắn phát sinh tại Việt Nam đang tăng theo tốc độ đô thị hóa dân số và nền kinh tế. Hầu hết rác thải rắn vẫn chưa được quản lý thỏa đáng. Theo Bộ TNMT, hầu hết rác thải rắn của cả nước (73,5%) được đổ ra bãi rác lộ thiên. Hơn 23 triệu tấn rác thải sinh hoạt và bảy triệu tấn rác thải rắn công nghiệp được thải ra môi trường mỗi ngày tại Việt Nam. Hiện nay có 458 bãi rác và 337 bãi rác không đạt tiêu chuẩn vệ sinh. Việt Nam là một trong 5 quốc gia gây ô nhiễm nhựa cao nhất thế giới, với xấp xỉ 1.830.000 tấn nhựa bị thải ra biển mỗi năm. Khoảng 75% rác thải nhựa không được xử lý đúng cách, chỉ 30% tái chế.

Nhận xét của những người xung quanh tôi về một “Việt Nam đẹp nhưng chưa sạch” là một minh chứng buồn. Trong khi đó, quan niệm cũ như “phát triển kinh tế trước, môi trường tính sau” vẫn tồn tại – vô tình hợp lý hóa cho hành vi tùy tiện, buông lỏng kỷ cương và thiếu niềm tin vào luật lệ, gây ra những hậu quả không thể đảo ngược được.

Ta có tin một người vứt bừa một mẩu rác ra ngoài thùng rác là người có tính cẩn thận, chỉn chu trong công việc? Một gia đình giữ sạch trong nhà nhưng để mặc rác rưởi ngoài phố là những người có trách nhiệm với xã hội? Những tuyên bố xây dựng đô thị hiện đại, thông minh, văn minh của người lãnh đạo liệu có ý nghĩa khi địa phương mình đang quản lý không thiếu chỗ bẩn thỉu nhếch nhác? Nhà đầu tư có tin vào một dự án công nghệ môi trường khi những người thực hiện chưa thực hiện sự “sạch sẽ” một cách cơ bản?

Giờ đây, đất nước đã qua giai đoạn đói nghèo, “Sạch cho sang” phải là chiến lược quốc gia để khai thác một tiềm năng mềm phát triển vì sự sạch sẽ không đơn thuần là vẻ bề ngoài, mà là biểu hiện của một xã hội có trật tự, có trách nhiệm và có khát vọng vươn lên. Xây dựng thương hiệu quốc gia từ sự sạch sẽ là cách làm thông minh và bền vững, ai cũng có thể làm được và mang lại lợi ích lâu dài về kinh tế, văn hóa và hình ảnh quốc tế.

Lưu Vĩnh Toàn