TS PAUL JANSSEN – Ảnh: pauljanssenaward.com
Sản xuất fentanyl bất hợp pháp rất dễ dàng, chỉ cần có đủ tiền chất. Đường dây sản xuất fentanyl bất hợp pháp và kinh doanh tiền chất đã hoạt động như thế nào?
Fentanyl là gì? Tại sao Tổng thống Donald Trump nhiều lần nhắc đến chất này đang gây hại nước Mỹ và thực thi nhiều biện pháp quyết liệt cấp độ quốc tế để ngăn chặn?
Ngược dòng thời gian, năm 1959 Công ty Janssen Pharmaceutica NV ở Bỉ đã được cấp bằng sáng chế cho fentanyl, một loại thuốc giảm đau mới thuộc nhóm opioid. Người tổng hợp chất fentanyl đầu tiên là TS Paul Janssen.
Làm thí nghiệm trên ruột thỏ mới giết mổ
Paul Janssen chào đời ngày 12-9-1926 tại thị trấn nhỏ Turnhout thuộc vùng Kempen (đông bắc nước Bỉ), con đầu lòng trong gia đình có bốn người con. Cha ông là bác sĩ gia đình xuất thân từ tầng lớp nông dân, người thành lập Công ty phân phối dược phẩm Produkten Richter.
Lúc ông còn trẻ, người em gái mới 4 tuổi đã qua đời vì bệnh viêm màng não do lao. Mất mát ấy đã truyền cảm hứng cho ông theo đuổi sự nghiệp y khoa.
TS Fernand Vicari – người sáng lập tạp chí y học tích hợp Hegel (Pháp) – ghi nhận trong Chiến tranh thế giới thứ hai, Janssen theo học vật lý, sinh học và hóa học tại Đại học Namur (Bỉ). Cuối năm 1945, ông học y khoa tại Đại học Công giáo Louvain.
Năm 1948, ông đến Mỹ học nhiều ngành khoa học với tư cách sinh viên tự do. Sau đó ông trở về Louvain để thi và lấy bằng tiến sĩ y khoa tại Đại học Ghent năm 1951.
Đối với ông, thách thức lớn nhất là kết hợp các ngành dược lý với hóa học. Năm 1953 lúc mới 27 tuổi, ông thành lập Công ty Janssen Pharmaceutica NV tại Beerse (Bỉ) và lấy tầng 3 ngôi nhà của cha ông làm phòng thí nghiệm.
Năm 2000, ông đã viết: “Thậm chí chúng tôi còn không có máy tính để tính toán đơn giản nhất chứ đừng nói gì đến máy vi tính. Để giảm chi phí, chúng tôi tiết kiệm bằng cách làm các thí nghiệm đơn giản trên ruột thỏ mới giết mổ lấy lúc sáng sớm từ người bán thịt”.
Buổi đầu khó khăn như thế nhưng công ty đã thành công rực rỡ nhờ khám phá hợp chất ambucetamide dùng để giảm đau bụng kinh. Thời bấy giờ morphine là loại thuốc giảm đau hàng đầu. TS Janssen đã quan tâm tìm kiếm loại thuốc giảm đau nào có công dụng mạnh hơn để điều trị các hội chứng đau khó điều trị như bác sĩ y khoa Theodore H. Stanley nhận xét trên tạp chí Quản Lý Đau Và Triệu Chứng (Mỹ).
Năm 1959, trong quá trình thử nghiệm cấu trúc hóa học của chất pethidine có công dụng giảm đau (nổi tiếng với tên thuốc Demerol), nhóm nghiên cứu của ông đã tổng hợp thành công chất fentanyl. Ông đưa fentanyl cho bác sĩ gây mê George De Castro ở Brussels nghiên cứu lâm sàng. De Castro đã sử dụng fentanyl như một thành phần trong thuốc gây mê và nhận thấy fentanyl gây ấn tượng về hiệu lực.
Công ty Janssen Pharmaceutica NV bắt đầu thử nghiệm fentanyl khắp châu Âu. Trong nửa đầu thập niên 1960, hầu hết các nước Tây Âu đã phê duyệt sử dụng fentanyl như một loại thuốc gây mê nhóm opioid. Vào thời điểm đó fentanyl thường được sử dụng với liều lượng nhỏ kết hợp với một trong các loại thuốc gây mê tĩnh mạch.
Năm 1961, Janssen Pharmaceutica NV được Tập đoàn Johnson & Johnson của Mỹ mua lại. TS Janssen tiếp tục làm việc cho công ty với vai trò nghiên cứu phát triển. Chẳng bao lâu fentanyl đã trở thành một trong những loại thuốc giảm đau nhóm opioid phổ biến nhất trong gây mê, được sử dụng để điều trị đau dữ dội sau phẫu thuật hoặc đau mãn tính không thể điều trị bằng các loại thuốc giảm đau khác như trường hợp người mắc bệnh ung thư.
Các bác sĩ đánh giá fentanyl mạnh hơn morphine gấp 100 lần. Giống như morphine, fentanyl liên kết với thụ thể Mu trong não để làm giảm đau, tuy nhiên fentanyl có tác dụng nhanh hơn, mạnh hơn và ít gây buồn nôn.
Thuốc tiêm fentanyl được sử dụng như thuốc giảm đau trong và sau mổ – Ảnh: Pexels
Cuộc cách mạng trong phòng phẫu thuật
Gần như ngay từ đầu nguy cơ gây nghiện tiềm ẩn của thuốc giảm đau fentanyl đã được phát hiện, vì vậy Cục Quản lý thực phẩm và dược phẩm (FDA) đã cấm bán fentanyl ở Mỹ. Một trong những người phản đối fentanyl mạnh mẽ nhất là GS Robert Dripps, trưởng khoa gây mê Đại học Pennsylvania.
Ông khẳng định fentanyl có thể gây rắc rối nhiều hơn có lợi và lo ngại fentanyl sẽ bị lạm dụng như chất gây nghiện.
TS Janssen đã thuyết phục GS Dripps giúp ông đưa fentanyl tiếp xúc với các bác sĩ gây mê tại Mỹ đồng thời hỗ trợ để FDA phê duyệt. Sau nhiều năm vận động, cuối cùng GS Dripps đồng ý có thể sử dụng fentanyl với điều kiện phải pha loãng với droperidol (thuốc an thần được cấp bằng sáng chế cho Janssen) để giảm tác hại.
Tỉ lệ pha là 50 phần droperidol cho một phần fentanyl. Năm 1968, FDA đã phê duyệt tỉ lệ sử dụng này trong gây mê lâm sàng.
Vì nhiều lý do phức tạp, fentanyl kết hợp với droperidol ít được chấp nhận rộng rãi và vào thời gian đó fentanyl vẫn chưa bị lạm dụng như chất gây nghiện. Có lẽ vì lý do đó mà năm 1972, fentanyl được FDA chấp thuận sử dụng như một tác nhân duy nhất.
Ứng dụng phổ biến nhất của fentanyl là một thành phần của thuốc gây mê với liều lượng dưới 50 μg (0,05mg) cho một ca phẫu thuật kéo dài 2-3 tiếng. Fentanyl chỉ có sẵn trong ống rất nhỏ 50 μg (1ml), được sử dụng với liều lượng từ 10-35 μg nên hầu như bên ngoài phòng phẫu thuật tại Mỹ ít biết.
Giữa những năm 1980, miếng dán fentanyl đã được nghiên cứu sử dụng cho bệnh nhân để hỗ trợ điều trị cơn đau sau mổ. Ngoài miếng dán fentanyl như Duragesic, nhiều cách dùng kết hợp fentanyl đã được phát triển tại Mỹ và Tây Âu như que fentanyl được phê duyệt vào những năm 1990 cho bệnh nhân dung nạp được thuốc giảm đau nhóm opioid. (ví dụ que Actiq hay que Oralet).
Nhiều công ty đã nghiên cứu kết hợp fentanyl vào viên ngậm, bình xịt mũi, miếng dán miệng, viên uống hòa tan, hệ thống cấp thuốc qua niêm mạc, fentanyl dạng khí dung.
TS Paul Janssen được đánh giá là một trong các nhà khoa học sáng tạo và truyền cảm hứng nhất của thế kỷ 20. Kết quả nghiên cứu của ông đã dẫn tới đột phá trong nhiều lĩnh vực y tế như quản lý cơn đau, tâm thần học, bệnh truyền nhiễm, nấm học và tiêu hóa.
Tại Công ty Janssen Pharmaceutica NV, ông đã đặt nền móng cho hơn 80 loại thuốc cứu sống nhiều triệu người như loperamide (Imodium) điều trị tiêu chảy, thuốc điều trị loạn thần đầu tiên cho phép bệnh nhân được điều trị tại nhà và nghiên cứu nhiều hợp chất điều trị HIV/AIDS.
Ông đã được cấp hơn 100 bằng sáng chế và được trao nhiều danh hiệu, bao gồm năm danh hiệu giáo sư danh dự và 22 danh hiệu tiến sĩ danh dự. Ông là tác giả hoặc đồng tác giả của hơn 850 ấn phẩm khoa học, thành viên danh dự của hơn 30 viện nghiên cứu và tổ chức khoa học.
Điều mà ông không nhận ra là tác dụng gây nghiện của fentanyl đã giết hại bao nhiêu người như nhà báo điều tra Ben Westhoff (Mỹ) nhận xét trong cuốn sách Fentanyl, Inc. Ông qua đời năm 2003 (hưởng thọ 77 tuổi) nhiều năm trước khi ma túy fentanyl bất hợp pháp hoành hành ở Mỹ.
Fentanyl đã được đặt dưới sự kiểm soát quốc tế theo Công ước Thống nhất về các chất ma túy năm 1961 (có hiệu lực năm 1964) của Liên hợp quốc. Từ đó nhiều quốc gia như Mỹ và Anh vào năm 1971 đã cấm sử dụng fentanyl vì mục đích giải trí.
“Sát thủ thầm lặng” fentanyl
Trong trường hợp sử dụng như ma túy quá liều, fentanyl sẽ làm chậm nhịp thở khiến người sử dụng bị ngạt oxy và cái chết sẽ đến rất nhanh.
Các triệu chứng xảy ra bao gồm suy hô hấp (thở yếu hoặc ngừng thở), môi thâm tím, thân nhiệt hạ đột ngột, co giật, hôn mê sâu. Tạp chí y học The Lancet đánh giá fentanyl là “sát thủ thầm lặng”, gây tử vong nhanh hơn bất kỳ thuốc nhóm opioid nào khác.
———————-
Melanie Ramos (15 tuổi) được phát hiện chết trong nhà vệ sinh trường học. Em mua một viên thuốc giảm đau trong trường để uống, nào ngờ thuốc có pha trộn fentanyl.
Kỳ tới: Thần chết fentanyl hoành hành ở Mỹ