‘Không thể phát triển bằng nhân lực giá rẻ, chất lượng thấp’

Sáng 10/7, Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho ý kiến về kết quả giám sát chuyên đề “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về phát triển và sử dụng nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế xã hội, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao”.

Trình bày báo cáo, Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa – Xã hội Nguyễn Đắc Vinh cho biết nguồn nhân lực của Việt Nam hiện nay cơ bản đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế xã hội, với gần 47,3 triệu người làm việc ngoài khu vực nhà nước, chiếm 89,3% lực lượng lao động. Tuy nhiên, bước vào kỷ nguyên số, yêu cầu về chất lượng lao động ngày càng cao, trong khi Việt Nam đang đối mặt nguy cơ thiếu hụt nghiêm trọng chuyên gia đầu ngành, tổng công trình sư, đặc biệt ở các lĩnh vực như trí tuệ nhân tạo, bán dẫn, công nghệ cao, công nghiệp quốc phòng – an ninh, khí tượng thủy văn…

Đoàn giám sát kiến nghị Chính phủ dịch chuyển cơ cấu thị trường lao động theo hướng ưu tiên sử dụng nhân lực chất lượng cao gắn với thu nhập cao, thay vì tiếp tục phụ thuộc vào mô hình nhân công giá rẻ. “Cần yêu cầu đối tác nước ngoài cam kết chuyển giao công nghệ, hạn chế các dự án gia công, thâm dụng lao động và sử dụng lao động chưa qua đào tạo”, báo cáo nêu.

Theo các chuyên gia, với mức lương và chi phí nhân công thấp hơn nhiều nước trong khu vực, Việt Nam vẫn là điểm đến của các ngành gia công như dệt may, da giày, lắp ráp điện tử, chế biến gỗ. Tuy nhiên, mô hình này khó tạo ra bước đột phá về năng suất và giá trị gia tăng nếu không nâng cao chất lượng lao động.

Đoàn giám sát cũng chỉ ra nhiều tồn tại trong hệ thống đào tạo nhân lực, như cơ cấu ngành nghề chưa hợp lý, chưa bám sát nhu cầu thị trường. Tỷ lệ sinh viên theo ngành khoa học cơ bản, nông – lâm – ngư nghiệp tiếp tục giảm, trong khi nhiều cử nhân kinh tế, luật, tài chính chưa đáp ứng yêu cầu về kỹ năng, khả năng thích ứng và tính chuyên nghiệp.

Đáng chú ý, tỷ lệ lao động phi chính thức vẫn ở mức cao, chiếm 64,6% tổng lực lượng lao động. Năm 2024, cả nước còn khoảng 38 triệu người chưa qua đào tạo; tỷ lệ lao động có bằng cấp, chứng chỉ mới đạt 28,3%. Nguồn nhân lực chất lượng cao chủ yếu tập trung tại các đô thị lớn, gây mất cân đối vùng miền.

Đoàn giám sát đề nghị Chính phủ sớm ban hành Chiến lược phát triển nguồn nhân lực đến năm 2030, tầm nhìn 2050, tích hợp xu hướng công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo, chuyển đổi số; đồng thời rà soát, sửa đổi các luật liên quan như Luật Giáo dục, Luật Giáo dục nghề nghiệp, Luật Viên chức, Luật Dân số… để tạo hành lang pháp lý đầy đủ.

Ngoài ra, đoàn cũng đề nghị xác định rõ khái niệm, tiêu chí và thẩm quyền đánh giá nhân lực chất lượng cao trong tổng thể nguồn nhân lực quốc gia, làm cơ sở cho xây dựng chính sách thu hút, đãi ngộ và sử dụng hiệu quả lực lượng này trong dài hạn.

Cần cơ chế đặc biệt thu hút nhân tài cho khu vực công

Phó thủ tướng Hồ Đức Phớc nhấn mạnh phải có cơ chế đặc biệt cho nhân tài, đặc biệt trong khu vực công, bao gồm cả chế độ biên chế, thu nhập, sử dụng và đề bạt. Chính phủ sẽ xác định các lĩnh vực trọng điểm để ưu tiên đào tạo như công nghiệp bán dẫn, công nghệ cao, năng lượng tái tạo, trí tuệ nhân tạo và công nghệ thông tin. Những thanh niên ưu tú sẽ được Nhà nước đưa đi học và họ sẽ trở về phục vụ đất nước.

Ông đề xuất thành lập quỹ đào tạo và thu hút nhân tài với sự tham gia của cả ngân sách nhà nước và nguồn lực xã hội, trong đó doanh nghiệp và các tổ chức có thể tài trợ học bổng, hỗ trợ đào tạo, kèm theo cơ chế đánh giá và sử dụng minh bạch.

“Nhà nước không thể đảm nhiệm hết. Nhiều nước đã huy động doanh nghiệp, nhà hảo tâm tài trợ sinh viên ưu tú đi học ở nước ngoài để đất nước có nguồn nhân lực chất lượng cao”, ông Phớc dẫn chứng.

Một tồn tại được Phó thủ tướng chỉ ra là các văn bản pháp luật hiện nay chưa quy định rõ ràng về nhân lực chất lượng cao, chưa xác định được tiêu chí đánh giá dựa trên bằng cấp hay năng lực thực hành. Do đó, khái niệm cần sớm làm rõ để có giải pháp phù hợp, tạo nền tảng cho chính sách đặc thù và chiến lược dài hạn về phát triển nhân lực.

Trước đó, Đoàn giám sát của Quốc hội đã kiến nghị Chính phủ xây dựng chiến lược phát triển nguồn nhân lực quốc gia, lựa chọn các lĩnh vực trọng điểm để tập trung đầu tư và hoàn thiện đề án vị trí việc làm sau sắp xếp tổ chức bộ máy, gắn với chế độ thu hút người tài và áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế trong tuyển dụng.

Sơn Hà