Một diễn giả phiên toàn thể ở hội thảo Kế toán thường niên lớn nhất châu Âu mà tôi tham dự hồi tháng 5 nói một câu khá hay: “AI dở hơn một trợ lý nghiên cứu giỏi, nhưng tốt hơn những trợ lý kém nhất”.
Nói cách khác, nếu bạn có năng lực trung bình, bạn có nguy cơ bị AI thay thế.
Cũng trong hội thảo, tôi dự thuyết trình của một bạn làm về kế toán quản trị công ty. Sau khi bỏ ra nhiều tháng quan sát cách một công ty thay người bằng AI ở các công đoạn, bạn ấy nhận ra rằng, bị thay thế là những công việc đòi hỏi khả năng của người có năng lực trung bình, thường bao gồm nhiều tác vụ lặp lại, tuân theo quy trình rõ ràng và có thể được lượng hóa. Đây đều là điểm mạnh vượt trội của AI.
Người có năng lực trung bình thường được mô tả là nhóm “có xu hướng bám vào những gì họ đã biết, ít khi dám mạo hiểm, thử nghiệm cách làm mới và ít có tư duy phản biện”. Số này chiếm tỷ lệ không nhỏ trong lực lượng lao động.
Dario Amodei, CEO của Anthropic, một trong những công ty trong nhóm tiên phong về xây dựng hệ thống AI, nhận định: AI sẽ đẩy tỷ lệ thất nghiệp Mỹ lên 20%, nghĩa là sẽ tác động sâu rộng tới vĩ mô. Mất cân bằng vĩ mô nghiêm trọng đã diễn ra chỉ với 7-8% thất nghiệp trong thời kỳ Covid, đừng nói tới 20%.
Tuần trước, Geoffrey Hinton, người được cho là “cha đẻ của AI”, có bài trả lời phỏng vấn được nhiều phương tiện truyền thông trích dẫn, dự báo những ngành sẽ bị AI làm cho mất việc.
Tôi không mấy quan tâm tới những dự báo đó, vì chúng thường… sai. Nhưng logic quan trọng tôi chú ý trong bài nói của ông là về chuyện người mất việc sẽ không thể làm những loại công việc mới.
Tuy ông đồng ý phần nào với quan điểm lạc quan – mỗi thay đổi công nghệ trong quá khứ luôn làm cho một số người mất việc và tạo ra nhiều công việc mới, ông lo ngại rằng bị thay thế là nhóm chỉ làm lặp đi lặp lại một số việc, và thiếu năng lực, trong khi những việc mới hầu hết cần kỹ năng rất khác biệt và độ sáng tạo cao hơn.
Những bài phân tích và phát biểu này có một điểm chung dễ nhận ra. Họ đang nói về những công việc mà người thực hiện ít dùng đến tư duy phân tích và phản biện, và vì vậy rơi vào bẫy năng lực trung bình, tìm kiếm những cách làm, tri thức theo kiểu “mì ăn liền”.
Những người phụ thuộc nặng vào AI, thường “” trong mọi chuyện là nhóm đầu tiên mắc bẫy này. Họ tìm kiếm tri thức dễ dãi, lười tư duy, chấp nhận lệ thuộc vào công nghệ và còn không ý thức được ChatGPT có thể đưa thông tin sai.
Việc công nghệ thay thế những người đó chỉ là sớm muộn. Điều quan trọng là chính những người sắp gia nhập lực lượng lao động cũng đang có xu hướng như vậy. Một ví dụ là tác giả Haley Phan đã nói đến trong bài viết “” hoặc như bạn Lang Minh viết trong bài .
Kết luận trong các nghiên cứu được trích trong bài viết của tác giả Lang Minh “Phần mềm càng thông minh, người sử dụng càng chậm chạp”, đang chỉ đến đúng rủi ro cho nhóm người năng lực trung bình trong xã hội.
Một ví dụ rất rõ ràng đang được thảo luận trong các chương trình đào tạo và kế toán hiện nay trên thế giới là: AI (dưới dạng phần mềm hoặc thực thể robot) sẽ thay thế các kế toán vị trí thấp. Kế toán chuyên định khoản hay ghi chép sẽ không còn việc, thay bằng kế toán quản trị và kế toán tài chính biết dùng công cụ phân tích dữ liệu và AI. Doanh nghiệp chưa số hóa tốt sẽ lập các nhóm số hóa và chuẩn hóa dữ liệu, tạo ra việc làm mới. Vấn đề là những người làm việc chuyên định khoản thì có những kỹ năng và tư duy đi theo quy trình có sẵn, khó có thể gia nhập các nhóm phân tích dữ liệu.
Người ta nói nhiều về chuyện tái đào tạo nhân lực nhưng kỳ thực, đây là áp lực đào tạo lại tư duy tiếp cận vấn đề và trang bị bộ kỹ năng khác cho một lượng lớn lao động. Đây là thách thức rất lớn. Trong khi đó, một số người năng lực trung bình lại có xu hướng trở thành “” mà tôi đã có lần viết về họ. Nghĩa là họ cũng chưa chắc muốn tái đào tạo bản thân.
CEO của một công ty khởi nghiệp trong lĩnh vực AI chia sẻ với tôi ở thềm một hội nghị đầu tư tại London hồi tháng 6: “Những người lao động bị thay thế, đơn giản là họ không nghiêm túc với công việc và muốn tìm đường tắt. Tụi em chỉ đang giúp doanh nghiệp trở nên hiệu quả hơn bằng cách cắt bỏ những lao động như vậy”.
Tôi không chắc sự khái quát hóa của bạn có quá rộng hay không, nhưng tôi tin, có một nhóm người lao động đã mất khả năng tư duy nhanh, logic, mất khả năng phản biện và suy nghĩ hợp lý. Họ trở thành những người có năng lực trung bình, hoặc thấp hơn bằng cấp mà họ có. Các ông chủ đang muốn thay thế họ trong bối cảnh kinh tế toàn cầu tăng trưởng ngày một chậm đi. AI có thể chỉ là một nguyên nhân và cho các ông chủ cơ hội, còn thực tế, người ta đã muốn cắt giảm các lao động ít nỗ lực này từ lâu rồi.
Nói vậy để thấy, muốn thoát cảnh bị AI thay thế, bạn đừng bao giờ trở thành người có năng lực trung bình; bớt lệ thuộc vào AI, và “nâng tầm kỹ năng” lên (mà các hội thảo về định hình công việc mới thời AI ngày nay gọi là “up-skill”).
Nhưng điều buồn cười là có những chuyện như ở Mỹ, một số người đi dạy cho lực lượng lao động lại lười biếng, sử dụng AI soạn bài giảng, trong khi vẫn nhận nguồn tiền chi trả cho việc tái đào tạo nhân lực bị sa thải.
Bẫy năng lực trung bình vì vậy không chỉ ở người lao động có nguy cơ bị AI thay thế hay sinh viên học lơ mơ, mà còn ở ngay chính những người đáng ra phải giúp giải bài toán “nâng tầm” lực lượng lao động.
Tôi tự hỏi, câu chuyện về bẫy năng lực trung bình và rủi ro AI thay thế nhóm người này liệu có phải là một dạng thức khác của sự chán chường “nằm thẳng” của một bộ phận trong xã hội hay không?
Nếu như có 600.000 thanh niên ở Hàn Quốc không tìm việc, cũng chẳng muốn đi làm như số liệu thống kê cho thấy, thì cũng có một số khác đang có việc nhưng âm thầm buông xuôi, từ chối cố gắng và phó mặc cho số phận.
Nếu thờ ơ với hiện tượng này, rủi ro cho thị trường lao động, an sinh xã hội và ổn định vĩ mô của nền kinh tế trong thập kỷ tới là rất đáng kể.
Hồ Quốc Tuấn