Nơi khởi phát cuộc biểu tình của người dân trong cao trào Xô viết Nghệ Tĩnh (Video: Hoàng Lam).
Lá cờ hiệu triệu lòng dân trong đêm trường nô lệ
Đền Xuân Hòa tọa lạc tại làng Xuân Hòa, xã Hưng Long (nay là xã Hưng Nguyên Nam, tỉnh Nghệ An) được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh vào năm 2010.
Ông Hoàng Đăng Hùng (SN 1952), quản lý di tích kiêm thủ từ đền Xuân Hòa, cho biết đền được xây dựng vào thế kỷ XVII tại thôn Yên Phủ, xã Long Cù, tổng Phù Long, phủ Hưng Nguyên, Nghệ An. Đền thờ thần hoàng làng và thần Cao Sơn, Cao Các là 2 vị thần trong tín ngưỡng dân gian, có công bảo vệ đất nước, giúp đỡ nhân dân.
Bia dẫn tích về cuộc mít tinh, biểu tình của hơn 8.000 người dân ngày 12/9/1930 tại đền Xuân Hòa (Ảnh: Hoàng Lam).
Đền Xuân Hòa cũng chính là nơi tập trung nông dân huyện Hưng Nguyên (cũ), tỉnh Nghệ An để thực hiện cuộc biểu tình ngày 12/9/1930. Nếu như Xô Viết Nghệ Tĩnh là cuộc tổng diễn tập đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam và quần chúng nhân dân chuẩn bị cho cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945, thì cuộc biểu tình ngày 12/9/1930 đã chứng minh sức mạnh vùng lên to lớn của nhân dân nhằm thoát khỏi xiềng xích của đêm trường nô lệ.
Cuốn Lịch sử Đảng bộ xã Hưng Long đã ghi lại sự kiện ngày 12/9/1930 như sau: Hưởng ứng phong trào đấu tranh của nhân dân Nghệ Tĩnh, đặc biệt là cuộc biểu tình của nông dân huyện Nam Đàn ngày 30/8/1930 và ngày 6/9/1930, đồng chí Lê Xuân Đào, phái viên của Xứ ủy Trung Kỳ đã chủ trì cuộc họp mở rộng gồm đại diện các tổ chức cơ sở Đảng, bàn biện pháp tổ chức một cuộc biểu tình lớn toàn phủ Hưng Nguyên vào ngày 12/9/1930.
Đồng chí Nguyễn Ngọc Ngoạn, đảng viên ở Xuân Hòa – Long Cù được cử làm tổng chỉ huy. Cờ Đảng được 2 đồng chí Nguyễn Vỹ và Nguyễn Hỷ treo trên ngọn cây trôi của đền Xuân Hòa, phát hiệu lệnh đấu tranh của toàn phủ Hưng Nguyên.
Tranh cao trào Xô viết Nghệ Tĩnh (Ảnh: Bảo tàng Nghệ An – Xô viết Nghệ Tĩnh).
3h ngày 12/9/1930, đông đảo nông dân tổng Phù Long và vùng phụ cận mang theo gậy gộc, giáo mác, dây thừng, cờ đỏ búa liềm rầm rập đổ về đền Xuân Hòa tập trung, rồi kéo xuống ga Yên Xuân bắt trói trưởng ga, cắt đứt dây điện thoại để triệt đường dây liên lạc của địch.
Trước khí thế của cuộc biểu tình, thực dân Pháp đã huy động một đội lính đến bắn chỉ thiên, đòi giải tán cuộc biểu tình, nhưng quần chúng vẫn hàng ngũ chỉnh tề thẳng tiến về phủ lỵ. Khi đoàn kéo đến Thái Lão, thực dân Pháp đã cho máy bay thả bom xuống đám đông làm chết 217 người và 125 người bị thương, trong đó có 43 người tổng Phù Long.
Theo tài liệu của Bảo tàng Xô viết Nghệ Tĩnh (nay là Bảo tàng Nghệ An – Xô viết Nghệ Tĩnh), cuộc biểu tình ngày 12/9/1930 đã thu hút hơn 8.000 nhân dân từ các tổng Phù Long, Thông Lạng, Nam Kim tham gia. Theo kế hoạch, quần chúng tập kết ở đình Xuân Hòa, kéo xuống ga Yên Xuân rồi tiến về phủ lỵ Hưng Nguyên để đưa yêu sách cho tri phủ. Tuy nhiên, cuộc biểu tình này đã bị thực dân Pháp và tay sai dìm trong biển máu.
Ông Hoàng Đăng Hùng, quản lý di tích kiêm thủ từ đền Xuân Hòa, chia sẻ về các sự kiện lịch sử diễn ra tại đền (Ảnh: Hoàng Lam).
Ngày 20/9/1930, thực hiện chủ trương của Đảng, nông dân các làng Xuân Hòa, Yên Thọ, Thuận Đức, Nghĩa Sơn, Yên Phú đã tập trung tại đền Xuân Hòa tổ chức truy điệu những người hi sinh trong sự kiện ngày 12/9/1930.
Từ tháng 9/1930, phong trào đấu tranh của quần chúng chuyển biến, vượt ra ngoài dự kiến của các cấp bộ Đảng với liên tiếp những cuộc biểu tình có vũ khí thô sơ của nông dân nhiều huyện Nghệ Tĩnh (Nghệ An, Hà Tĩnh), dồn dập tấn công huyện đường. Chính quyền cai trị bị rối loạn; quan chức người Pháp ngày đêm sống trong tâm trạng lo âu, tìm nơi trú ẩn. Từ phong trào đấu tranh này, bộ máy chính quyền tay sai nhiều nơi tan rã, dẫn tới sự ra đời của chính quyền Xô viết.
Sự kiện ngày 12/9/1930, đặc biệt là nơi tập trung và khởi hành của đoàn biểu tình rạng ngày hôm đó còn được lưu truyền trong tâm thức các thế hệ nhân dân nơi đây qua câu chuyện liên quan đến lá cờ hiệu triệu lòng dân.
Đền Xuân Hòa sau khi được trùng tu, phục dựng (Ảnh: Hoàng Lam).
Theo ông Hoàng Đăng Hùng, nhiều năm về trước, các cụ cao niên trong làng kể lại, để chuẩn bị cho cuộc mít tinh này, theo phân công của chi bộ, các đảng viên và người dân đã đốn 3 cây tre già, nối với nhau để làm cột cờ. Cột cờ được nối trên ngọn cây trôi cổ thụ trước đình Xuân Hòa. Một lá cờ đỏ búa liềm đã được treo lên trong đêm 11, rạng sáng 12/9/1930.
Trong đêm tối, ngọn cờ dương cao ấy đã trở thành tín hiệu hiệu triệu lòng dân cần lao đoàn kết, tạo nên sức mạnh tinh thần to lớn để cùng đấu tranh chống thực dân Pháp và chính quyền tay sai, chống sưu cao, thuế nặng…
Ông Hùng kể, tương truyền, khi đoàn biểu tình của hơn 8.000 người dân bị dìm trong biển máu, thực dân Pháp đưa lính về đền Xuân Hòa, nhằm hạ lá cờ đỏ búa liềm. Ngôi đền này nổi tiếng linh thiêng, đến nỗi thời đó, phụ nữ đi qua không dám nhìn thẳng vào đền, nên giặc Pháp cũng sợ, không dám trèo lên ngọn cây trôi để hạ cờ. Chúng dùng súng, bắn nhiều phát mới làm gãy được thân cột cờ.
Địa chỉ đỏ
“Sau này, trong kháng chiến chống Pháp, đền Xuân Hòa còn được sử dụng để đặt cơ sở in ấn tài liệu của Đảng và xưởng chế tạo vũ khí. Trong cuộc đấu tranh chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, đền bị hư hỏng, được phá dỡ để lấy cột, gỗ phục vụ kháng chiến nhưng nhiều đồ tế khí đã được mang đi gửi ở nhà thờ các dòng họ trước đó.
Đoàn viên thanh niên Công an xã Hưng Nguyên Nam tìm hiểu về sự kiện 12/9/1930 tại đền Xuân Hòa (Ảnh: Hoàng Lam).
Sau này, đền đã được phục dựng, tu sửa, riêng cây trôi cổ thụ, nơi treo ngọn cờ hiệu triệu lòng dân trong sự kiện ngày 12/9/1930 không còn nữa”, ông Hoàng Đăng Hùng chia sẻ.
Ngay trước đền Xuân Hòa, một tấm bia dẫn tích cũng đã được dựng lên, ghi rõ: “Nơi đây, điểm xuất phát của quần chúng cách mạng tập trung mít tinh đi biểu tình, treo cờ búa liềm trên cây trôi, phát hiệu lệnh đấu tranh của toàn phủ Hưng Nguyên vào hồi 3h ngày 12/9/1930. Đền Xuân Hòa đã được ghi vào lịch sử Xô viết Nghệ Tĩnh 1930-1931 do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo”.
Trong khuôn viên đền, bia tưởng niệm liệt sỹ xã Hưng Long đã được xây dựng. Quần thể này trở thành một điểm đến lịch sử, văn hóa, tâm linh, thu hút đông đảo người dân và khách thập phương tham quan, dâng hương. Đây cũng là nơi giáo dục truyền thống cách mạng, tinh thần đấu tranh cho các thế hệ, đặc biệt là thế hệ trẻ và học sinh trên địa bàn.
Đoàn viên thanh niên Công an xã Hưng Nguyên Nam đảm nhận phần việc chăm sóc khuôn viên, dâng hương tại đền Xuân Hòa (Ảnh: Hoàng Lam).
Theo Thượng úy Nguyễn Minh Tài Anh, Bí thư Chi đoàn Thanh niên Công an xã Hưng Nguyên Nam, thực hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn, đền ơn đáp nghĩa cũng như phát huy truyền thống cách mạng trên quê hương Xô Viết anh hùng, lực lượng công an xã đảm nhận chăm sóc, bảo vệ di tích lịch sử văn hóa đền Xuân Hòa và bia tưởng niệm liệt sỹ của xã.
“Định kỳ hàng tuần, Chi đoàn Thanh niên Công an xã Hưng Nguyên Nam tổ chức tổng dọn vệ sinh, cắt tỉa cây xanh. Bên cạnh đó, vào ngày 15 và mùng 1 âm lịch hằng tháng, đơn vị tổ chức cán bộ, chiến sỹ dâng hương, dâng hoa, tri ân tưởng niệm. Qua đó thể hiện lòng biết ơn sâu sắc của cán bộ chiến sỹ đối với anh linh các anh hùng liệt sỹ trong đấu tranh giải phóng dân tộc và bảo vệ bình yên Tổ quốc”, Thượng úy Tài Anh chia sẻ.
Phát huy tinh thần “đi đầu dậy trước”, làng Xuân Hòa cũng trở thành “lá cờ đầu” trong công tác phát triển đảng viên và công cuộc xây dựng quê hương, phát triển kinh tế, văn hóa của xã Hưng Nguyên Nam.
Xuân Hòa – làng quê bình yên và phát triển hôm nay (Ảnh: Hoàng Lam).
Theo ông Lê Minh Tài, Phó Bí thư Chi bộ, Xóm trưởng xóm Xuân Hòa, chi bộ hiện có hơn 40 đảng viên, công tác phát triển đảng luôn đạt và vượt chỉ tiêu hằng năm. Trong 6 tháng đầu năm 2025, chi bộ đã tổ chức kết nạp 2 đảng viên.
Hiện xóm có 296 hộ dân, trong đó chỉ có 3 hộ nghèo, chiếm tỉ lệ hơn 1% (là các hộ ốm đau lâu dài, người tàn tật), không có hộ nghèo phát sinh mới.
“Đời sống người dân ngày càng khấm khá. Năm 2024, tổng thu nhập cả xóm đạt 49 tỷ đồng, bình quân thu nhập đầu người đạt 55 triệu đồng/năm. Trong năm 2025 chúng tôi đề ra mục tiêu tổng thu nhập đạt 76 tỷ đồng, thu nhập bình quân đạt 65 triệu đồng/người/năm”, ông Tài thông tin.