Tôi có người bạn là công chức. Bạn làm việc ở một xã vùng ven, nơi mà ai cũng biết mặt nhau, từng hộ dân, từng mảnh ruộng, từng khúc sông đều quen thuộc như lòng bàn tay.
Ngày trước, cơ quan cách nhà chưa tới mười cây số. Sáng bạn đưa con đi học, trưa về cơm nước với cha mẹ già, chiều lại đến cơ quan. Cuộc sống không dư dả gì, nhưng bạn an lòng phấn đấu “giỏi việc nước, đảm việc nhà” như một công chức điển hình.
Nhưng từ ngày địa phương thực hiện sáp nhập hành chính, mọi thứ thay đổi hoàn toàn.
Cơ quan bạn chuyển về trung tâm hành chính ở tỉnh mới, cách nhà gần trăm cây số. Xe đưa đón cán bộ công chức sẽ lăn bánh lúc 5 giờ sáng để kịp đến trụ sở làm việc trước 7 giờ 30 phút. Những người như bạn tôi gọi đùa đó là “đội xe chuyên cần”, gồm những cán bộ tư pháp, địa chính, văn phòng, mặt trận… cùng dậy sớm, chợp mắt trên xe, rồi làm việc suốt ngày trong khi tâm trí vẫn nặng trĩu chuyện gia đình.
Tối về, nếu kẹt xe hay mưa lớn, có khi gần 10 giờ tối bạn mới về đến nhà. Đứa con đã ngủ, cơm canh cũng nguội trên bàn. Cảm giác làm cha mẹ mà không thể chăm con, làm con mà không ở bên cha mẹ già, bạn tôi gọi là “sự bất lực”. Một số đồng nghiệp đành phải rời bỏ biên chế vì không kham nổi lộ trình “đi làm mà như du lịch xa nhà”, nhưng bạn tôi không thể. Con cái, cha mẹ già đều trông chờ vào đồng lương công chức. Rời bỏ môi trường nhà nước ở tuổi gần 40 đâu dễ xin việc bên ngoài.
Sáp nhập hành chính là một chủ trương lớn, đã nhận được sự đồng thuận của đông đảo người dân. Bộ máy phải tinh gọn, phải hiệu quả, phải hiện đại hơn để đáp ứng nhu cầu phát triển. Nhưng câu chuyện của bạn khiến tôi đau đáu: những hoàn cảnh như vậy đã được tìm hiểu, lắng nghe thế nào và thiết kế ra sao trong quá trình hoàn thiện chính sách?
Tôi tin rằng, chỉ khi yên tâm với hậu phương của mình ở nhà, công chức mới có thể dành toàn tâm toàn ý cho công việc.
Tìm hiểu kinh nghiệm thực tiễn của các nước khác, tôi biết ở Nhật, khi sáp nhập địa phương, chính quyền duy trì các “văn phòng vệ tinh” ở khu vực cũ, cho phép cán bộ làm việc luân phiên. Ở Pháp, công chức đi làm xa được hỗ trợ tiền xăng xe, thậm chí thuê nhà trọ tạm. Canada khuyến khích làm việc từ xa nếu công việc không bắt buộc phải có mặt.
Chính sách là để phục vụ con người. Ở Việt Nam, vẫn còn ít những cơ chế như vậy, dù ước tính có hàng nghìn cán bộ cấp xã, huyện đang trong cảnh “sáng đi tối về” cả trăm cây số mỗi ngày.
Cải cách hành chính là một bước tiến lớn. Nhưng nếu cải cách khiến những người thực thi rơi vào cảnh sống tạm bợ, thiếu kết nối với gia đình, suy kiệt cả sức lực lẫn tinh thần, thì khó phát huy hiệu quả như mong đợi.
Để những chuyến xe sáng sớm ấy bớt nặng nhọc, để các công chức không rơi và thế lựa chọn: gia đình hay công việc, cần nhìn nhận và bổ sung các giải pháp một cách bài bản và nhân văn hơn. Trước hết, có thể xem xét cho phép cán bộ công chức làm việc từ xa nếu tính chất công việc không yêu cầu hiện diện thường xuyên tại trụ sở. Đây là mô hình nhiều nước như Canada, Đức đã thực hiện thành công, đặc biệt với các vị trí chuyên môn như văn phòng, tư pháp, kế hoạch, hoặc nghiên cứu chính sách. Tại Việt Nam, các chuyên gia cũng đã khuyến nghị cần sớm hoàn thiện hành lang pháp lý và đầu tư hạ tầng số để thực hiện thí điểm làm việc từ xa cho cán bộ công vụ đi làm xa nhà.
Thứ hai, cần chuyển đổi chức năng các trụ sở hành chính cũ sau sáp nhập thành nhà ở công vụ hoặc nhà lưu trú có đầy đủ tiện ích cơ bản như căn hộ chung cư mini. Đây là cách tận dụng tài sản công hiệu quả, đồng thời giúp cán bộ luân chuyển từ xa có nơi an cư tạm thời trong giai đoạn đầu ổn định công việc. Một số địa phương đã thí điểm chuyển nhà tái định cư hoặc ký túc xá dôi dư thành khu nhà công vụ tập thể cho cán bộ.
Thứ ba, chính sách hỗ trợ tài chính cần thực tế hơn. Có thể cấp phụ cấp xăng xe, hỗ trợ tiền thuê nhà, vé xe tháng, hoặc hỗ trợ chi phí gửi trẻ, học phí cho con cán bộ công tác xa nhà. Một số tỉnh như Lâm Đồng hay Đắk Lắk đã triển khai hỗ trợ từ 2-3 triệu đồng/tháng cho cán bộ chuyển công tác đến địa bàn mới.
Nếu coi cán bộ, công chức là tài sản quý của bộ máy, thì việc chăm lo cho họ chính là chăm lo cho hiệu quả của cải cách.
Cải cách hành chính không thể tách rời cải cách điều kiện làm việc. Năng suất quốc gia bắt đầu từ năng suất con người, mà năng suất con người lại phụ thuộc vào chất lượng đời sống của họ. Việt Nam đang bước vào giai đoạn nâng cấp mạnh mẽ bộ máy hành chính – nơi con số và biểu đồ không thể thay thế cho câu chuyện đời thực, và nơi tiếng nói của những người trong cuộc được lắng nghe một cách nghiêm túc.
Nguyễn Tuấn Anh