Một nhân viên làm việc tại nhà máy điện rác ở thành phố Nam Kinh, tỉnh Giang Tô – Ảnh: Alamy
Đến nay quốc gia này đã có hơn 1.000 nhà máy đốt rác, chiếm gần một nửa tổng số nhà máy loại này trên toàn cầu – một mạng lưới khổng lồ từng được ca ngợi là biểu tượng của tiến bộ công nghệ và cam kết bảo vệ môi trường. Nhưng nghịch lý lại bắt đầu xuất hiện: Trung Quốc đang thiếu… rác để đốt.
Thiếu rác để đốt
Trong nhiều năm chính quyền Trung Quốc khuyến khích mạnh mẽ việc xây dựng các nhà máy đốt rác phát điện như một giải pháp kép: vừa xử lý khối lượng rác khổng lồ vừa tạo thêm điện năng phục vụ tăng trưởng.
Theo báo Financial Times, từ năm 2010 tới nay, số lượng nhà máy điện rác đã tăng vọt, đạt hơn 1.000 cơ sở vào cuối năm 2024, với công suất xử lý hơn 1,1 triệu tấn mỗi ngày.
“Để giải quyết tình trạng “bao vây bởi rác thải” sau quá trình đô thị hóa nhanh chóng, đốt rác được xem là một giải pháp giải quyết vấn đề khá nhanh”, bà Zhang Jingning, Tổng thư ký Trung tâm sinh thái Vu Hồ (tỉnh An Huy) – một tổ chức môi trường theo dõi ngành này, nói với Financial Times.
“Phân loại rác mất nhiều thời gian, trong khi ở Trung Quốc, xây một nhà máy đốt rác chỉ mất chưa đến hai năm”, bà nói thêm.
Tuy nhiên chính sự mở rộng ồ ạt ấy lại khiến nhiều nhà máy nay rơi vào tình cảnh “khát rác”.
Số liệu của Bộ Sinh thái và Môi trường (MEE) cho biết lượng rác sinh hoạt đô thị thu gom của Trung Quốc vào năm 2024 đạt 262 triệu tấn, song theo báo cáo vào đầu tháng 7 năm nay của Công ty chứng khoán Cinda, các nhà máy đốt rác ở Trung Quốc đang bị sử dụng dưới công suất nghiêm trọng, ước tính chỉ hoạt động trung bình 60% công suất thiết kế.
“Kỳ vọng quá lạc quan vào tăng trưởng khu vực đã dẫn tới việc xây dựng tràn lan các cơ sở đốt rác, trong khi khả năng thu gom rác lại không đủ”, báo cáo nêu.
Một số cơ sở được thiết kế để tiếp nhận 3.000 tấn/ngày nhưng thực tế chỉ nhận khoảng 2.000 tấn, buộc phải luân phiên dừng lò đốt, theo Hãng tin China News Service.
Nguyên nhân chính của hiện tượng thiếu rác – thừa nhà máy đốt rác này được cho là đến từ lượng rác phát sinh không còn tăng nhanh như trước.
Sự suy giảm dân số, được Trung Quốc lần đầu ghi nhận vào năm 2022, đã khiến lượng rác sinh hoạt giảm theo. Đáng chú ý các chiến dịch phân loại và tái chế rác được triển khai quyết liệt ở nước này từ năm 2019 cũng giúp giảm lượng rác không thể tái chế phải đưa vào lò đốt.
Trớ trêu thay thành công của chính sách môi trường lại làm lung lay mô hình kinh tế của ngành đốt rác.
Các nhà máy vốn phụ thuộc vào dòng rác ổn định để duy trì hiệu suất lò đốt và doanh thu bán điện, nay buộc phải cạnh tranh gay gắt để tìm cách có đủ rác mà đốt – từ việc trả phí cao cho các công ty bất động sản để mua rác, cho đến đào bới các bãi chôn lấp cũ, thậm chí có cơ sở còn tìm kiếm rác từ các địa phương khác hoặc từ nước ngoài.
Nền kinh tế đốt rác ở Thụy Điển
Trung Quốc không phải là quốc gia duy nhất rơi vào thế khó vì… “quá giỏi” đốt rác. Thụy Điển – quốc gia thường xuyên đứng đầu bảng xếp hạng về phát triển bền vững – cũng đang đối mặt tình trạng tương tự: thiếu rác để duy trì các nhà máy điện từ rác hoạt động hết công suất.
Theo trang tin Green Me, Thụy Điển từng chôn lấp tới 38% rác thải vào thập niên 1970, nhưng nhờ một loạt chính sách nghiêm ngặt như đánh thuế theo khối lượng rác, buộc nhà sản xuất thu hồi sản phẩm, cấm chôn lấp rác hữu cơ và rác cháy được, cùng với đầu tư công nghệ tái chế hiện đại, tỉ lệ chôn lấp nay chỉ còn 1%.
Khoảng 52% rác được đốt để phát điện, cung cấp nhiệt cho hơn 1 triệu hộ gia đình và điện cho 250.000 hộ.
Thành công này lại tạo ra một nghịch lý: lượng rác nội địa không đủ, buộc Thụy Điển mỗi năm phải nhập khoảng 2,2 triệu tấn rác từ Anh, Na Uy, Ireland và Ý để “nuôi” hệ thống.
Các nước này còn trả phí để Thụy Điển xử lý rác của họ, biến ngành quản lý rác thành nguồn thu trị giá khoảng 1,85 tỉ USD vào năm 2020.
Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cảnh báo mô hình này tiềm ẩn rủi ro dài hạn. Nếu các nước khác cải thiện hệ thống xử lý rác thì nguồn rác nhập khẩu của Thụy Điển có thể cạn dần, khiến mạng lưới nhà máy đốt rác khổng lồ của quốc gia Bắc Âu này rơi vào nguy cơ dư thừa công suất – tương tự tình cảnh hiện nay của Trung Quốc.
Bên cạnh đó, việc quá phụ thuộc vào đốt rác có thể làm giảm động lực giảm thiểu, tái sử dụng và thiết kế sản phẩm tuần hoàn – những yếu tố cốt lõi để xây dựng nền kinh tế tuần hoàn bền vững.
So với Thụy Điển, Trung Quốc khó có thể giải quyết tình trạng thiếu rác bằng cách nhập khẩu, nhất là trong bối cảnh ngày càng nhiều quốc gia hạn chế xuất khẩu chất thải.
Điều này đồng nghĩa Trung Quốc không có “van an toàn” như Thụy Điển và càng cần sớm tái định hình chiến lược: thay vì tiếp tục mở rộng công suất đốt, nên chuyển trọng tâm sang giảm phát sinh rác thải, tái chế và tái sử dụng, đồng thời từng bước chuyển đổi các nhà máy đốt rác dư công suất sang vai trò dự phòng hoặc xử lý rác khó tái chế.
Xuất khẩu công nghệ đốt rác
Khi công suất trong nước dần dư thừa, nhiều doanh nghiệp Trung Quốc bắt đầu mở rộng hoạt động ra toàn cầu. Tờ Hoàn Cầu Thời báo cho biết đến giữa năm 2025, các doanh nghiệp nước này đã tham gia gần 80 dự án đốt rác ở châu Á, châu Âu, châu Phi, châu Mỹ và châu Đại Dương.
Tiêu biểu, năm 2024, Tập đoàn Everbright Environment đã khánh thành nhà máy điện rác Phú Sơn tại Huế, với tổng mức đầu tư 1.700 tỉ đồng và có thể xử lý 600 tấn rác sinh hoạt mỗi ngày.
