Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky và Tổng thống Nga Vladimir Putin (Ảnh: AFP).
Người đứng đầu Ủy ban các vấn đề quốc tế Duma Quốc gia (Hạ viện Nga) Leonid Slutsky ngày 20/5 nhấn mạnh, bản ghi nhớ (MoU) đang ở giai đoạn chuẩn bị nâng cao và Tổng thống Vladimir Putin đích thân điều phối quá trình này, theo TASS.
Bản ghi nhớ về hiệp ước hòa bình với Ukraine không thể được lập ra một cách vội vã; mỗi điểm đưa ra đều phải cân nhắc “biên độ an toàn nghiêm ngặt”, ông Slutsky, lãnh đạo đảng Dân chủ Tự do (LDPR), lưu ý trên kênh truyền hình Russia-24.
Ông chỉ rõ, bản ghi nhớ đang được chuẩn bị ở mức độ cao và Tổng thống Nga đang đích thân điều phối quá trình này.
“Đúng vậy, cần phải hoàn thiện, cần tinh chỉnh các chi tiết. Chúng ta cần tiếp cận việc soạn thảo bản ghi nhớ theo cách rất chi tiết. Có sự phản đối mạnh mẽ từ một số nhà lãnh đạo châu Âu, vì vậy mỗi điểm của bản ghi nhớ trong tương lai phải có biên độ an toàn lớn. Điều này không nên được thực hiện một cách vội vã”, ông Slutsky nhấn mạnh.
Cùng ngày, Thư ký báo chí của Tổng thống Nga, ông Dmitry Peskov, cho biết Nga và Ukraine sẽ phải đối mặt với nhiều khó khăn trong việc soạn thảo một bản ghi nhớ về thỏa thuận hòa bình có thể có giữa hai nước, do đó sẽ không có thời hạn nào được đưa ra.
Ông Peskov nói với các phóng viên rằng Nga và Ukraine sẽ mỗi bên soạn thảo một bản ghi nhớ rồi trao đổi cho nhau. Sau đó, hai bên sẽ có những “cuộc tiếp xúc” để đạt được Bản ghi nhớ thống nhất. Theo ông, điều quan trọng nằm ở chi tiết, vì vậy không thể có thời hạn chót nào để soạn thảo bản ghi nhớ.
Bối cảnh đề xuất bản ghi nhớ
Ngày 20/5, Tổng thống Putin tuyên bố sẵn sàng hợp tác với Ukraine để xây dựng biên bản ghi nhớ (MoU) nhằm tạo nền tảng cho các cuộc đàm phán hòa bình trong tương lai.
Tuyên bố được đưa ra sau cuộc điện đàm Nga – Mỹ, đánh dấu bước tiến mới trong bối cảnh xung đột kéo dài. Liệu bản ghi nhớ này có thực sự mở ra cơ hội cho hòa bình hay chỉ là động thái chiến thuật trong “cuộc chơi địa chính trị” phức tạp?
Xung đột Nga – Ukraine bắt đầu từ khi Nga sáp nhập Crimea (2014) và leo thang thành chiến tranh toàn diện từ 2/2022, đã gây ra thiệt hại nghiêm trọng về người và tài sản. Các nỗ lực đàm phán gần đây như cuộc gặp ở Istanbul, Thổ Nhĩ Kỳ hôm 16/5 hay các lệnh ngừng bắn tạm thời, đều thất bại do những bất đồng sâu sắc về các điều kiện hòa bình.
Tuyên bố của Tổng thống Putin được truyền thông Nga dẫn lại từ hãng thông tấn TASS, nhấn mạnh rằng Nga sẵn sàng hợp tác với Ukraine để soạn thảo một bản ghi nhớ, bao gồm các vấn đề như ngừng bắn và các nguyên tắc giải quyết xung đột. Cuộc điện đàm với Tổng thống Mỹ Donald Trump, người được cho là đã và đang thúc đẩy một lệnh ngừng bắn, đóng vai trò quan trọng trong việc đưa Nga trở lại bàn đàm phán.
Tổng thống Trump, ngay từ chiến dịch tranh cử năm 2024, đã cam kết thúc đẩy chấm dứt xung đột Nga – Ukraine nhanh chóng, thậm chí trong vòng 24 giờ sau khi nhậm chức. Tuy nhiên, cách tiếp cận của ông, với các gợi ý về việc công nhận Crimea hoặc đóng băng đường ranh giới hiện tại, đã gây lo ngại cho Ukraine và các đồng minh châu Âu.
Sự tham gia của Mỹ, cùng với các đề xuất từ Vatican và Thổ Nhĩ Kỳ về việc làm trung gian hòa giải, cho thấy một nỗ lực quốc tế hóa quá trình đàm phán. Tuy nhiên, bối cảnh hiện tại vẫn đầy thách thức khi Nga tiếp tục các cuộc tấn công quân sự như các đợt không kích bằng UAV bầy đàn vào Kiev trung tuần tháng 5, trong khi Ukraine kiên quyết yêu cầu Nga rút quân hoàn toàn và đảm bảo an ninh lâu dài.
Dự kiến nội dung trong bản ghi nhớ
Giới chuyên gia nhận định, trong bối cảnh ngoại giao, bản ghi nhớ là một tài liệu “không ràng buộc pháp lý” nhằm thiết lập các nguyên tắc hoặc khuôn khổ cho các cuộc đàm phán chính thức.
Theo TASS, MoU giữa Nga và Ukraine có thể bao gồm các nội dung như lệnh ngừng bắn, trong đó xác định các điều kiện để tạm dừng các hoạt động quân sự, bao gồm thời gian, phạm vi và cơ chế giám sát. Tiếp đó là các nguyên tắc giải quyết xung đột; các vấn đề như quy chế của các vùng lãnh thổ bị sáp nhập, đảm bảo an ninh và các cam kết quốc tế. Cuối cùng là lộ trình đàm phán; đặt ra các bước tiếp theo, bao gồm thời gian, địa điểm và các bên tham gia.
Ý nghĩa của MoU nằm ở khả năng tạo ra nền tảng để lãnh đạo Nga và Ukraine có thể bắt đầu đối thoại trực tiếp. Tổng thống Putin nhấn mạnh rằng Nga ủng hộ chấm dứt chiến tranh nhưng phải loại bỏ “nguyên nhân gốc rễ” của xung đột. Cụm từ này ám chỉ các yêu cầu, điều kiện tiên quyết của Nga như Ukraine trung lập, cam kết không gia nhập NATO, phi quân sự hóa, công nhận các vùng lãnh thổ bị sáp nhập. Những điều kiện này nhiều lần bị Ukraine bác bỏ, coi là vi phạm chủ quyền quốc gia.
Trong khi đó, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, trong bài phát biểu ngày 18/5, hoan nghênh các nỗ lực hòa bình nhưng nhấn mạnh bất kỳ cuộc đàm phán nào cũng phải bắt đầu bằng một lệnh ngừng bắn toàn diện và lâu dài. Ông cũng yêu cầu các đảm bảo an ninh quốc tế, tương tự như các cam kết của NATO. Điều này cho thấy sự khác biệt lớn trong lập trường của hai bên, khiến việc soạn thảo một MoU khả thi trở thành một thách thức lớn.
Vai trò của các bên thứ ba
Sự tham gia của các bên thứ ba, đặc biệt là Mỹ, Vatican và Thổ Nhĩ Kỳ, là yếu tố quan trọng trong việc thúc đẩy một bản ghi nhớ.
Cuộc điện đàm giữa ông Putin và ông Trump vào ngày 19/5 là một bước ngoặt. Theo Kremlin, ông Trump bày tỏ quan điểm về một lệnh ngừng bắn; khuyến khích nối lại đối thoại trực tiếp. Tuy nhiên, cách tiếp cận của ông ưu tiên một thỏa thuận nhanh chóng, thậm chí bằng cách nhượng bộ Nga như công nhận Crimea hoặc đóng băng đường ranh giới hiện tại. Điều này gây lo ngại cho Ukraine khi ông Zelensky nhấn mạnh bất kỳ thỏa thuận nào cũng phải tôn trọng toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine.
Vatican, với tư cách là bên trung lập, đã được đề xuất làm địa điểm cho các cuộc đàm phán. Thổ Nhĩ Kỳ, vốn từng tổ chức các cuộc đàm phán Nga – Ukraine trước đó, cũng sẵn sàng đóng vai trò trung gian. Tuy nhiên, sự vắng mặt của Tổng thống Putin trong vòng đàm phán gần đây, thay vào đó chỉ gửi các phái đoàn cấp thấp, cho thấy Nga có thể chưa hoàn toàn quyết tâm trong việc đạt được thỏa thuận.
Các lãnh đạo EU như Thủ tướng Đức Boris Pistorius, Đại diện cấp cao Ngoại giao và Chính sách An ninh của Liên minh châu Âu Kaja Kallas, bày tỏ sự “nghi ngờ” về ý định của Nga. Họ kêu gọi duy trì áp lực lên Moscow thông qua trừng phạt và hỗ trợ quân sự cho Ukraine, theo tuyên bố chung tại Brussels ngày 15/5. Châu Âu lo ngại rằng các nhượng bộ quá mức sẽ làm suy yếu an ninh khu vực và khuyến khích Nga tiếp tục các “hành động xâm lược” trong tương lai.
Sự khác biệt và chiến thuật của Nga
Mặc dù tuyên bố của Tổng thống Nga Putin mang tính tích cực, nhưng việc soạn thảo và thực hiện một bản ghi nhớ giữa hai nước đối mặt với nhiều trở ngại.
Về lập trường, phía Nga yêu cầu Ukraine từ bỏ tham vọng gia nhập NATO, công nhận các vùng lãnh thổ bị sáp nhập, phi quân sự hóa một phần. Trong khi đó, Ukraine kiên quyết yêu cầu Nga rút quân hoàn toàn, bồi thường thiệt hại chiến tranh và đảm bảo an ninh quốc tế. Sự khác biệt này khiến việc đạt được một Bản ghi nhớ trở nên khó khăn. Các cuộc đàm phán trước đây như ở Istanbul đã thất bại do không tìm được tiếng nói chung. Các lệnh ngừng bắn tạm thời như lệnh 30 giờ dịp lễ Phục sinh năm nay, cũng bị vi phạm, làm giảm niềm tin vào các cam kết giữa hai bên.
Về ý định chiến thuật, các chuyên gia của Guardian cho rằng tuyên bố của Tổng thống Putin có thể là một “chiến thuật trì hoãn” nhằm củng cố vị trí quân sự và làm suy yếu sự hỗ trợ của phương Tây dành cho Ukraine. Việc Nga tiếp tục các cuộc tấn công bằng UAV vào Kiev trong tháng 5 đã củng cố quan điểm này.
Ngoài ra, cách tiếp cận của Tổng thống Trump, với ưu tiên đạt được một thỏa thuận nhanh chóng, có thể đẩy Ukraine vào thế bất lợi. Nếu Mỹ giảm hỗ trợ quân sự, Ukraine sẽ mất đi nguồn lực quan trọng để duy trì vị thế đàm phán, như đã được cảnh báo bởi Viện Nghiên cứu Chiến tranh (ISW) trong một báo cáo ngày 16/5.
Triển vọng và các bước tiếp theo
Mặc dù đối mặt với nhiều thách thức, bản ghi nhớ giữa Nga và Ukraine vẫn có tiềm năng trở thành bước khởi đầu cho các cuộc đàm phán hòa bình, với một số triển vọng tích cực.
Thứ nhất, tạo nền tảng đối thoại song phương. Giới chuyên gia cho rằng, bản ghi nhớ có thể giúp Nga, Ukraine thống nhất một số nguyên tắc cơ bản như phạm vi của lệnh ngừng bắn hoặc cơ chế giám sát quốc tế. Điều này đặc biệt quan trọng khi cả hai bên đều bày tỏ mong muốn chấm dứt chiến tranh, dù với các điều kiện khác nhau.
Thứ hai, sự tham gia của bên thứ ba. Vai trò của Vatican, Thổ Nhĩ Kỳ và các tổ chức quốc tế như Liên hợp quốc có thể giúp đảm bảo tính minh bạch, trung lập trong quá trình đàm phán. Một cơ chế giám sát quốc tế như được đề xuất bởi Tổng thư ký Liên hợp quốc António Guterres ngày 10/5 vừa qua có thể tăng cường niềm tin vào các cam kết ngừng bắn.
Thứ ba, áp lực quốc tế. Sự tham gia thúc đẩy đàm phán hòa bình của Tổng thống Trump và các lãnh đạo châu Âu cho thấy áp lực quốc tế đang gia tăng để chấm dứt xung đột. Nếu Nga tiếp tục trì hoãn hoặc đưa ra các yêu cầu khó thực hiện, họ có thể đối mặt với các lệnh trừng phạt bổ sung hoặc bị cô lập ngoại giao.
Tuy nhiên, để Bản ghi nhớ có thể trở thành hiện thực, cả Nga và Ukraine cần thể hiện sự linh hoạt. Nga cân nhắc từ bỏ các yêu cầu tối đa như công nhận Crimea, trong khi Ukraine cần chấp nhận một số nhượng bộ như thảo luận về quy chế “trung lập tạm thời” để đạt được thỏa thuận. Ngoài ra, các đảm bảo an ninh quốc tế như cam kết từ NATO hoặc các cường quốc khác, là yếu tố then chốt để đảm bảo hòa bình lâu dài.
Biên bản ghi nhớ Nga – Ukraine trong tuyên bố của Tổng thống Putin là một tín hiệu tích cực nhưng đầy thách thức trong bối cảnh xung đột kéo dài. Với sự tham gia của các bên thứ ba như Mỹ, Vatican và Thổ Nhĩ Kỳ, MoU có tiềm năng trở thành bước khởi đầu cho các cuộc đàm phán hòa bình chính thức. Sự khác biệt sâu sắc trong lập trường của Nga và Ukraine, cùng với lịch sử thất bại của các cuộc đàm phán trước đây tại Istanbul, đòi hỏi sự thận trọng khi đánh giá triển vọng của nó.
Để việc thúc đẩy MoU thành công, hai bên cần thể hiện sự linh hoạt và cam kết thực sự, trong khi cộng đồng quốc tế đóng vai trò giám sát và đảm bảo. Quan trọng hơn, bất kỳ thỏa thuận nào cũng phải gồm các đảm bảo an ninh mạnh mẽ để bảo vệ chủ quyền, an ninh của Ukraine. Trong bối cảnh địa chính trị phức tạp, biên bản ghi nhớ có thể là tia hy vọng nhưng con đường dẫn đến hòa bình vẫn còn dài, gian nan.