Khi radar và vệ tinh cùng “lắng nghe” bầu trời
Trong một tuyên bố trên truyền thông Iran ngày 18/6, Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) cho biết: “Cuộc tấn công mới nhất cho thấy chúng tôi đã giành quyền kiểm soát hoàn toàn không phận Israel”.
Phát ngôn này lặp lại tuyên bố tương tự được đưa ra trước đó của Tổng thống Mỹ Donald Trump về việc Israel và các đồng minh đã đủ khả năng “kiểm soát không phận Iran”.
Về mặt chiến thuật, kiểm soát không phận (hay air superiority) được dùng để chỉ khả năng kiểm soát vùng trời mà không bị phản ứng đáng kể từ đối phương.
Điều này đồng nghĩa với việc các bên có thể triển khai chiến đấu cơ vào không phận đối phương mà không sợ bị đánh chặn hay bị phòng không gây trở ngại.
Vậy bản chất việc kiểm soát bầu trời là gì, có tầm quan trọng thế nào, chúng ta cùng tìm hiểu trong bài viết dưới đây.
Hệ thống phòng thủ của Israel đánh chặn tên lửa Iran ở Tel Aviv rạng sáng 18/6 (Ảnh: Reuters).
Trong thế giới hiện đại, việc bảo vệ không phận, hay vùng trời phía trên lãnh thổ của mỗi quốc gia, đã không còn đơn giản là dùng radar và tên lửa.
Thay vào đó, bối cảnh ngày nay đánh dấu sự lên ngôi những hệ thống hiện đại, gọi là kiểm soát không phận đa tầng, kết hợp giữa vệ tinh, máy bay không người lái (UAV), radar mặt đất và đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI).
Tại đó, mỗi tầng độ cao trên bầu trời sẽ được quản lý bởi những công nghệ khác nhau. Ở tầng thấp, gần mặt đất, các hệ thống phòng thủ như Vòm Sắt (của Israel) hay Pantsir-S (của Nga) được dùng để chặn các tên lửa, UAV.
Ở tầng trung và cao, máy bay cảnh báo sớm, radar tầm xa và vệ tinh bắt đầu phát huy tác dụng. Đặc biệt, vệ tinh viễn thám hiện đại có thể chụp ảnh khu vực rộng lớn từ trên cao.
Nhờ có AI tích hợp ngay trên vệ tinh, ảnh có thể được xử lý tức thì để phát hiện vật thể đáng ngờ. Đây là một bước đột phá giúp tiết kiệm thời gian và tăng khả năng phản ứng, bởi thay vì gửi toàn bộ dữ liệu về trạm mặt đất rồi mới xử lý, giờ đây vệ tinh có thể nhận diện máy bay, tên lửa, UAV ngay trên quỹ đạo.
Để phục vụ mục đích nêu trên, các mô hình AI như YOLO, Faster R-CNN… được đào tạo để “nhìn ảnh vệ tinh” và phát hiện vật thể giống như mắt người, nhưng nhanh và chính xác hơn rất nhiều.
Khi kết hợp với radar mặt đất, máy bay cảnh báo sớm và UAV thám sát, toàn bộ dữ liệu sẽ được gom lại, phân tích bằng các thuật toán tổng hợp thông minh.
AI có thể được tích hợp ngay trên vệ tinh để xử lý và đưa ra quyết định bảo vệ không phận (Ảnh: CGTN).
Mục tiêu là cho ra một bức tranh toàn cảnh bầu trời theo thời gian thực, gọi là “bầu trời nhận thức” (ASA), giúp chỉ huy quân sự biết được chính xác ai đang bay, bay ở đâu, và có đang gây nguy hiểm hay không.
Dẫu vậy, kiểm soát không phận không chỉ là chuyện phát hiện, mà còn là ra quyết định nhanh và đúng. Đây thực sự là cuộc chơi công nghệ, nơi mà hệ thống phòng thủ nào tối tân và chính xác hơn sẽ phát huy ưu thế vượt trội.
Cuộc chơi công nghệ trong chiến tranh hiện đại
Giữa hàng trăm mục tiêu, hệ thống kiểm soát không phận phải tự xác định vật thể nào cần đánh chặn, cũng như đâu là dân sự, đâu là vật thể chỉ bay ngang qua. Để làm được điều đó, người ta sử dụng các công nghệ điều khiển hiện đại và thuật toán tối ưu.
Hệ thống này hoạt động giống như một “bộ não trung tâm”, có thể tự tính toán và ra lệnh cho từng đơn vị tác chiến từ UAV, tên lửa, radar… để phối hợp hành động hiệu quả nhất. Nhờ vậy, nhiều thiết bị khác nhau có thể hoạt động như một đội hình thống nhất mà không cần con người trong việc điều khiển từng chiếc.
Ngoài ra, chiến tranh điện tử, hay phương pháp gây nhiễu sóng, làm mù radar, cắt liên lạc… cũng khiến việc kiểm soát không phận thêm phức tạp.
Hệ thống kiểm soát không phận ngày nay kết hợp công nghệ AI, vệ tinh thông minh, mạng cảm biến đa nguồn… để đạt hiệu quả tối đa (Ảnh: arXiv).
Vì thế, hệ thống hiện đại cần linh hoạt chuyển đổi giữa nhiều nguồn dữ liệu, bởi nếu radar bị vô hiệu, vẫn có thể dùng vệ tinh hoặc UAV. Trong một số trường hợp, nếu kênh liên lạc bị nhiễu, có thể chuyển sang mạng vệ tinh như Starlink để duy trì vận hành.
Trong tương lai, các hệ thống kiểm soát không phận còn có thể tự học và cải tiến qua từng trận đánh, nhờ trí tuệ nhân tạo. AI có thể phát hiện các kiểu tấn công mới, ghi nhớ và đưa ra phản ứng nhanh hơn lần sau. Việc tự động hóa cũng giúp giảm rủi ro do con người chậm quyết định hay sai sót.
Tóm lại, kiểm soát không phận ngày nay là một bài toán phức tạp, nhưng đầy tiềm năng khi công nghệ như AI, vệ tinh thông minh, và mạng cảm biến đa nguồn được kết hợp.
Quốc gia nào làm chủ được công nghệ này sẽ không chỉ bảo vệ bầu trời của mình tốt hơn, mà còn nắm lợi thế chiến lược to lớn trong cả an ninh hàng không lẫn quốc phòng hiện đại.