Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, về phát thanh, nước ta có Đài Tiếng nói VN (ra đời ngày 7.9.1945 tại Hà Nội) và Đài Tiếng nói Nam bộ bắt đầu phát sóng cuối tháng 7.1946.
Tài liệu phát thanh do Ty Thông tin – tuyên truyền tỉnh Bình Định ấn hành ngày 25.9.1950
ẢNH: TƯ LIỆU
Đài Tiếng nói Nam bộ được thành lập theo chỉ thị của ông Phạm Văn Đồng, đặc phái viên T.Ư Đảng và Chính phủ tại Liên khu 5, nhằm hỗ trợ cho Đài Tiếng nói VN. Lúc đầu, đài đặt tại đình Thọ Lộc, làng Tôn Đính (nay là thôn Thọ Lộc, xã Tịnh Hà, H.Sơn Tịnh, Quảng Ngãi). Đến năm 1947, đài chuyển về vùng Nước Bo, làng An Ninh (nay thuộc xã An Dũng, H.An Lão, Bình Định) với tên mới là Đài Tiếng nói miền Nam thuộc sự quản lý của Ủy ban Kháng chiến hành chính Nam Trung bộ và sự lãnh đạo của Thường vụ Khu ủy khu 5.
Cuối năm 1948, đài dời xuống Nước Trong, làng An Thành (nay thuộc xã An Trung, H.An Lão, Bình Định). Thời gian đầu đài phát bằng tiếng Việt, một thời gian sau phát thêm tiếng Pháp, tiếng Anh. Chương trình của đài có cả thời sự, âm nhạc, chủ yếu là tin chiến sự, tình hình trong nước, thế giới, truyền đạt các chỉ thị của Chính phủ và phần bình luận giúp nhân dân hiểu rõ âm mưu, thủ đoạn của thực dân Pháp, kêu gọi tinh thần ái quốc, đoàn kết chống giặc ngoại xâm.
Giữa năm 1953, sóng phát thanh của Đài Tiếng nói VN mạnh lên, phủ rộng gần như cả nước. Đài Phát thanh Nam bộ kháng chiến (1948) và Đài Phát thanh Sài Gòn – Chợ Lớn tự do đã ổn định, do vậy theo chủ trương của Chính phủ, Đài Tiếng nói miền Nam giảm dần hoạt động, đến tháng 12.1954 thì dừng hẳn, kết thúc một chặng đường 7 năm đồng hành cùng với nhân dân miền Nam và cả nước chiến đấu chống quân xâm lược.
Theo Lịch sử báo chí tỉnh Bình Định (1930 – 2020), tuy Đài Tiếng nói miền Nam đặt trên đất Bình Định nhưng vì máy phát sóng công suất thấp, phạm vi phủ sóng hẹp, hơn nữa đại bộ phận cán bộ, nhân dân đều không có radio để nghe đài; còn báo viết, báo Nhân Dân, báo Cứu quốc của Trung ương và các tờ báo do tỉnh Bình Định xuất bản, số lượng phát hành rất ít, trong khi đại bộ phận nhân dân còn mù chữ, nên việc phổ cập thông tin rất hạn chế, hầu như chưa đến tận thôn, xóm và hộ gia đình.
Để thông tin, tuyên truyền đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Chính phủ đến tận cơ sở, chấp hành chủ trương của Lãnh đạo Liên khu 5, Ty Thông tin – tuyên truyền tỉnh Bình Định và các vùng tự do của các tỉnh khu 5 đã phát triển “chòi phát thanh” để cập nhật tin tức kháng chiến, kiến quốc đến từng thôn, xóm.
Tại Bình Định, chòi phát thanh phát triển đến tận thôn. Chòi được làm theo kiểu nhà sàn nhỏ, cách mặt đất khoảng 5 – 6 m, hoặc nằm độc lập trên 4 chân trụ, hoặc đặt trên những ngọn cây cao. Vật liệu làm chòi là cót, lá dừa, tranh, tre. Phương tiện phát thanh là loa bằng tôn hay bằng mo cau.
Chòi phát thanh thường được dựng ở trung tâm thôn, mỗi thôn có một chòi. Những xã nhỏ, thiếu cán bộ thông tin thì chỉ dựng một chòi ở trung tâm xã, nơi đông dân cư, có trụ sở làm việc của các cơ quan xã. Đặc biệt có những thôn như thôn Ân Thường, xã Ân Thạnh, huyện Hoài Ân (Bình Định) có đến 3 chòi phát thanh ở 3 khu dân cư tập trung là Hóc Nghệ, Phú Cú, Đồng Tròn.
Các chòi phát thanh nằm tại các thôn trên địa bàn xã đều do cán bộ thông tin – tuyên truyền xã phụ trách. Nguồn tin để phát chủ yếu dựa vào tin bài trên các tờ báo của tỉnh, báo Nhân Dân, báo Cứu quốc của Trung ương, các bản tin của ty và phòng thông tin – tuyên truyền gửi xuống. Hằng tháng Ty Thông tin – tuyên truyền tỉnh Bình Định đều ấn hành 3 – 5 số tài liệu phát thanh phục vụ công tác thông tin, tuyên truyền của các chòi phát thanh.
Lúc đầu, cán bộ thông tin tỉnh, huyện về các xã giúp cán bộ thông tin xã thực hiện chương trình tuyên truyền của chòi phát thanh. Về sau, do mạng lưới chòi phát thanh phát triển mạnh, Ty Thông tin – tuyên truyền tỉnh Bình Định mở các lớp đào tạo cán bộ thông tin cơ sở để tự tổ chức các buổi phát thanh hằng ngày.
Mỗi ngày, sau hai buổi lao động sản xuất, khoảng 7 – 8 giờ tối, nhân dân kéo đến ngồi tập trung dưới chòi phát thanh để nghe tin tức, nhất là tin chiến sự các nơi. Có nơi, số người đến nghe đông cả trăm. Trong các buổi phát thanh trên chòi phát thanh, ngoài phần tin tức còn có phần văn nghệ gồm những bài ca cách mạng, bài ca kháng chiến, những câu ca dao, hò vè, bài chòi, hát bội… do nhân dân địa phương thể hiện. Tuy là “cây nhà lá vườn” nhưng cả phần phát tin cũng như phần ca hát, người nghe đều chăm chú lắng nghe rất thích thú, không ai bỏ về nửa chừng.
Những lúc địch tăng cường đánh phá, có nơi chòi phát thanh còn trở thành đài cảnh giới máy bay, tàu chiến địch. Khi có tàu chiến rập rình ngoài biển hay máy bay quần đảo trên không trung, người ngồi trên chòi phát thanh đánh kẻng, đánh mõ liên hồi để nhân dân biết, phòng tránh.
Mặc dù phương tiện rất thô sơ, nhưng nhờ có mạng lưới rộng khắp đến tận cơ sở và hoạt động liên tục trong suốt thời kỳ kháng chiến chống Pháp, nên chòi phát thanh đã thông tin kịp thời đến đại bộ phận dân cư những chủ trương, chính sách của Đảng, Chính phủ và của địa phương; tình hình tăng gia sản xuất, xây dựng hậu phương, tin chiến thắng khắp nơi trong tỉnh, trong Liên khu 5 và cả nước; động viên cổ vũ các tầng lớp nhân dân hăng hái đẩy mạnh thi đua ái quốc, tích cực góp phần vào thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Pháp.
Nhờ có sự ra đời của chòi phát thanh, một hình thức đọc báo tập thể nên những tin bài quan trọng đăng trên báo, nhất là những bài giải thích đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng; những tin chiến thắng, tin thành tích sản xuất, phục vụ tiền tuyến, phát triển giáo dục, văn hóa, y tế… đã được chuyển tải đến cộng đồng dân cư, góp phần cổ vũ, động viên phong trào thi đua kháng chiến, kiến quốc của các tầng lớp nhân dân trong tỉnh.
Có thể coi chòi phát thanh là tờ báo nói tiền thân của ngành phát thanh, truyền thanh tỉnh Bình Định sau này.