Buna Mushtaq – nhà văn thắng Booker quốc tế 2025 – nói văn chương cần mở cánh cửa hy vọng cho những người yếu thế trong xã hội.
Dịp tập truyện ngắn Heart Lamp đoạt giải Booker quốc tế, nhà văn Buna Mushtaq cùng dịch giả Deepa Bhasthi có buổi phỏng vấn với The Guardian hôm 23/5. Cuộc trò chuyện xoay quanh cảm xúc sau khi nhận giải và quan niệm về nghề viết.
Năm nay đánh dấu những cột mốc quan trọng của Booker quốc tế. Lần đầu tiên một tập truyện ngắn giành chiến thắng, lần đầu có tác phẩm đoạt giải được viết bằng tiếng Kannada, cũng là cuốn sách đầu tiên của Mushtaq được xuất bản bằng tiếng Anh. Ở tuổi 77, bà trở thành người lớn tuổi nhất đoạt giải này. Mushtaq cho biết mình và dịch giả Deepa Bhasthi ”thức trắng đêm” sau ngày nhận giải.
Mushtaq – nhà văn kiêm luật sư và nhà hoạt động xã hội – xuất bản các tác phẩm của mình từ năm 1981. Bà nói về quan điểm sáng tác: ”Viết về con người và bản chất của họ là mục đích trong văn chương của tôi. Chủ đề chính là về phụ nữ – những người bị gạt ra bên lề, có thể trở thành tiếng nói cho cộng đồng yếu thế”.
Bìa “Heart Lamp”. Ảnh: Penguin Books
Heart Lamp đại diện một phần cho sự nghiệp của bà. Sách gồm các câu chuyện về cuộc sống của phụ nữ Hồi giáo Karnataka. Ở đó, tác giả miêu tả những trải nghiệm như bạo lực gia đình, cái chết của trẻ em. Trong truyện ngắn cuối cùng, người phụ nữ vui mừng vì sinh con trai thay vì con gái bởi: ”Ít nhất chúng tôi đã không tạo ra một tù nhân bất lực trước cuộc đời như chính mình”.
Theo The Guardian, những câu chuyện mang giá trị về mặt thực tiễn. Chẳng hạn, bất kỳ bậc cha mẹ nào cũng có thể đồng cảm với người phụ nữ trong truyện Red Lungi, đang chật vật tìm cách giải trí cho con trong kỳ nghỉ hè. Dịch giả Bhasthi – người sinh ra và lớn lên ở Madikeri, vùng núi Western Ghat, cách quê nhà Mushtaq gần 100 km – cho hay: ”Dù những câu chuyện này đặt trong một cộng đồng cụ thể hay vùng địa lý nhất định, tôi nghĩ rằng nó mang tính phổ quát tuyệt đối”.
Trong cuộc phỏng vấn, tác giả tiết lộ công việc của một luật sư và nhà hoạt động xã hội có ảnh hưởng đến quá trình viết. “Đó là những cánh đồng nơi tôi gieo hạt giống cho những câu chuyện của mình. Khi mọi người tìm đến tôi về một vấn đề pháp lý, họ muốn chia sẻ tất cả cảm xúc. Điều đó ám ảnh tôi rất nhiều. Nó cứ lớn dần và rồi một ngày nào đó, tôi biến nó thành truyện ngắn”, bà cho biết.
Nhà văn tin rằng tác phẩm viết có thể tạo ra thay đổi, giống như một vụ kiện pháp lý. Tác giả nói: ”Nhiều người không biết mình có những quyền gì. Và tất nhiên, việc cam chịu trong im lặng không phải là cách giải quyết. Họ có thể phản kháng. Những điều ấy, tôi truyền tải qua truyện của mình”. Trong Black Cobras, một người phụ nữ biết rằng Hồi giáo cho phép phái nữ được học hành và đi làm, nhưng những giáo lý ấy đã bị một bộ phận người bóp méo vì lợi ích cá nhân. Cô được khuyên: ”Đừng cầu xin. Hãy đòi công lý”.
Nhà văn Banu Mushtaq (phải) và dịch giả Deepa Bhasthi. Ảnh: Tolga Akmen/EPA
Bên cạnh những mảng tối, truyện của Mushtaq vẫn có chỗ cho tiếng cười. Trong A Decision of the Heart, một người đàn ông tìm chồng mới cho người mẹ góa của mình. Nhưng một trong những người theo đuổi bà – anh chàng bảnh bao lại mắc ”bệnh trăng hoa”. Anh ta bị đuổi khỏi thị trấn trong tình trạng người dính đầy phân từ bể phốt. Mushtaq giải thích rằng những câu đùa cho phép bà nói lên sự thật một cách thẳng thắn mà không gây tổn thương, xúc phạm.
Tác giả cho biết: ”Tôi sử dụng phong cách viết đó vì tôi đang nói sự thật trước một cấu trúc quyền lực. Cấu trúc quyền lực ấy là sự kết hợp của chế độ gia trưởng, chính trị, tôn giáo. Nếu tôi viết bằng một giọng văn quá nghiêm trọng, tôi sẽ đối mặt với nhiều hậu quả. Vì vậy, tôi chọn cách châm biếm. Tôi cố tình sử dụng chiến lược đó thay vì tự kiểm duyệt”. Theo Bhasthi, ”chủ đề ẩn sâu bên trong những câu chuyện là phụ nữ bị đàn ông kiểm soát, dù điều đó được thể hiện dưới dạng một trò đùa”.
Mushtaq sáng tác theo truyền thống Bandaya Sahitya (nghĩa đen là văn học phản kháng). Bhasthi cho rằng đây là một ”phong trào ngắn ngủi nhưng có sức ảnh hưởng mạnh mẽ. Nó nổi lên vào những năm 1970 nhằm chống lại nền văn học chủ yếu do nam giới và tầng lớp thượng lưu chi phối”. Với khẩu hiệu: ”Nếu bạn là một nhà văn, bạn cũng là một chiến binh”, phong trào này đã khuyến khích phụ nữ và các tác giả thuộc nhóm thiểu số viết bằng tiếng nói của riêng mình.
Dù các tác phẩm của Mushtaq từ lâu đã được yêu thích ở Ấn Độ – ”văn chương của tôi là văn chương của nhân dân” như bà tâm niệm, sự thẳng thắn đôi khi mang lại rắc rối. Đó chính là những hệ quả bà từng nhắc đến. Năm 2000, nhà văn từng bị tuyên phạt một fatwa – sắc lệnh theo luật Hồi giáo – sau khi phát biểu: ”Hồi giáo chưa bao giờ cấm phụ nữ vào đền thờ và cầu nguyện” mà chính những người đàn ông bảo thủ ở một số đền thờ đã ”tự ý tước đi quyền đó một cách bất hợp pháp”.
Bà kể: ”Một số người quản lý đền thờ cảm thấy bị xúc phạm và đã tuyên một fatwa chống lại tôi. Họ nói rằng tôi không còn là người Hồi giáo và không được phép giao tiếp với cộng đồng Hồi giáo. Dù fatwa bị hủy sau ba tháng, trong khoảng thời gian đó tôi đã phải chịu rất nhiều tổn thương”. Tác giả nói thêm: ”Ngày nay họ đã cho phép phụ nữ được cầu nguyện bên trong đền thờ”.
Mushtaq cho biết ở một số phương diện, tình hình của phụ nữ và các nhóm thiểu số ở Ấn Độ đang dần cải thiện. Họ đang tiến bộ trong giáo dục đại học. Dẫu vậy, vẫn còn nhiều vấn đề do chế độ gia trưởng gây ra. Nếu một cô gái thuộc cộng đồng này muốn kết hôn với một chàng trai thuộc cộng đồng khác, chắc chắn sẽ nảy sinh rắc rối. Bhasthi đồng tình: ”Nó tốt hơn ngày hôm qua, nhưng vẫn còn một chặng đường rất, rất dài phía trước”.
Banu Mushtaq, 77 tuổi, là nhà văn kiêm luật sư, nhà hoạt động xã hội ở tiểu bang Karnataka, miền nam Ấn Độ. Bà đấu tranh, phản đối các vấn đề như bạo lực gia đình, áp bức tôn giáo và bất bình đẳng giới. Trong sự nghiệp, bà đoạt nhiều giải văn học như Giải thưởng Học viện Karnataka Sahitya, Daana Chintamani Attimabbe.
lần đầu tổ chức vào năm 2005, nhằm vinh danh các tiểu thuyết hoặc tuyển tập truyện ngắn xuất sắc được viết bằng bất kỳ ngôn ngữ nào với điều kiện đã được dịch sang tiếng Anh và xuất bản tại Anh hoặc Ireland. Tiền thưởng trị giá 50.000 bảng Anh được chia đều cho tác giả và dịch giả. Năm ngoái, Kairos của Jenny Erpenbeck cùng dịch giả Michael Hofmann thắng giải.
Khánh Linh (theo The Guardian)