Chuyện lạ kinh thành Huế – Kỳ cuối: Đệ nhất xảo thủ làm ngai vàng

Được vua châu phê Đệ nhất xảo thủ, được tự do ra vào cung cấm, được phong hàm Hàn lâm viện Kiểm thảo, Hàn lâm viện Biên tu – đó là nghệ nhân Nguyễn Văn Khả, người đảm trách xây dựng và trùng tu hàng loạt công trình thời Nguyễn. Ông đồng thời được cho là tác giả của ngai vàng được công nhận bảo vật quốc gia vừa bị sự cố nghiêm trọng…

Người làm ngai vàng

Sự việc ngai vàng bị xâm phạm, phá hoại trưa 24-5 trở thành điểm nóng dư luận trong những ngày qua. Song nhiều người giật mình khi nhìn nhận lại chiếc ngai đã được công nhận bảo vật quốc gia từ 2015 này với nhiều điểm nghi ngờ. Phải chăng đây là chiếc ngai truyền quốc, có từ thời Gia Long, hay ngai đã làm lại thời Khải Định sau này? Hay là ngai đã sửa chữa, một số chi tiết lược bỏ, thêm thắt, làm mới trong quá trình tồn tại?

So ảnh tư liệu thời Khải Định, Bảo Đại, ngai hiện nay quá nhiều khác biệt, nhất là ở phần lưng, hai điểm cuối tay (đầu rồng hiện nay) và bốn thanh đỡ tay. 

Ở phần đế, chỗ kê chân nay là hai đầu rồng, trong khi ảnh xưa là hai con nghê. Soi riêng chiếc ngai hiện nay sẽ dễ giật mình: phần tính từ mặt ngai trở lên không cùng đẳng cấp với phần dưới. 

Cụ thể phần trên: phần chạm mặt lưng, hai đầu rồng cuối tay, dải hoa văn dơi, hoa lá, mây dưới tay với nét chạm nông của thợ tay ngang. Trong khi phần đai quanh mặt ngai và bốn chân với nét chạm sâu, trầm phù, bay bổng, tuyệt mỹ của tay thợ đỉnh cao.

Chất liệu khả năng cũng khác nhau. Theo ông Hồ Hữu Hành – giám đốc Công ty cổ phần Tu bổ di tích Huế, phần tay vừa bị bẻ gãy được làm bằng gỗ gụ (gõ). Còn phần mặt, đai và chân vì được sơn son thếp vàng nên khó xác định. 

Nhà sưu tầm và nghiên cứu cổ vật Nguyễn Hữu Hoàng, vốn rất rành về đồ gỗ cổ, từng được mời thẩm định chiếc ngai. 

Thông qua một số chỗ nhỏ sơn then đen xám mặt dưới ngai bị bong tróc, lộ ra phần gỗ, ông nói: “những phần gỗ lộ ra này quá nhỏ, sứa gỗ không thực sự rõ để xác định chắc chắn. Song theo kinh nghiệm của tôi, khả năng là gỗ sưa, thuộc nhóm gỗ quý bậc nhất!”.

Hồ sơ Bảo vật quốc gia cho rằng ngai vàng làm từ thế kỷ 19. Một số thuyết nhận định chiếc ngai truyền quốc từ thời Gia Long. Trong khi nhiều nhà nghiên cứu cho rằng do nghệ nhân Nguyễn Văn Khả thực hiện hoặc sửa chữa năm 1923. 

Tấm bia công đức ở từ đường nghệ nhân Nguyễn Văn Khả cũng ghi: “Ngai vàng, bửu tán trong điện Thái Hòa, một số đồ mỹ nghệ lưu giữ tại Bảo tàng Cung đình Huế là hiện thân của bàn tay tài hoa (Nguyễn Văn Khả)”. 

Trung tâm Lưu trữ quốc gia 1 khi giới thiệu về “Đệ nhất xảo thủ Nguyễn Văn Khả” khẳng định: “Bửu tán, lọng che nơi thiết triều của vua, ngai vua ngồi thiết triều bằng gỗ tại điện Thái Hòa. Tất cả đều do bàn tay hài hòa của nghệ nhân Nguyễn Văn Khả làm ra”.

Đệ nhất xảo thủ

Nghệ nhân Nguyễn Văn Khả (1875-1964) quê gốc Chuyên Mỹ, Phú Xuyên, Hà Nội. Theo học nghề chạm khảm từ cha, được mời làm giáo viên dạy chạm khắc ở Trường Bá Công đầu thế kỷ 20. Triều đình biết ông tài năng đã mời vào cung làm việc. 

Tài nghệ của ông đặc biệt phát tiết khi gặp vua Khải Định. Theo nhà nghiên cứu Phan Tấn Tô: “Gần như 100% đồ gỗ sơn son thếp vàng và 50% công trình xây dựng thời Khải Định là do xưởng mộc của ông làm với trình độ nghệ thuật cao”. 

Năm 1918, vua Khải Định đã châu phê “Đệ nhất xảo thủ”. Ông được ban hàng loạt phẩm hàm như: “Hàn lâm viện Biên tu”, “Hàn lâm viện Kiểm thảo”, đều trật chánh thất phẩm, lý do người ta gọi ông là Kiểm Khả, Biên Khả, được Nam triều, Toàn quyền Đông Dương và nhiều cơ quan tặng 16 huy chương, 11 bằng khen danh giá.

Trung tâm Lưu trữ quốc gia 1 cho biết “một loạt công trình ông đã tham gia xây dựng, trùng tu”. Theo đó, giai đoạn 1917-1919, ông Kiểm Khả là “tổng công trình sư” cung An Định. Và “hầu hết đồ mộc mỹ nghệ trang trí nội thất trong cung… đều do bàn tay tài hoa và xưởng thợ của ông làm ra”. 

Cũng năm 1917, ông lãnh thầu trùng tu viện Cơ Mật. Giai đoạn 1920-1931, ông tham gia thiết kế, chỉ đạo thi công lăng Khải Định. Năm 1936, ông xây dựng đình Thương Bạc bên bờ sông Hương…

Chuẩn bị cho dịp tứ tuần đại khánh vua Khải Định, ông được giao hàng loạt công trình quan trọng như: cửa Hiển Nhơn, Chương Đức, điện Càn Thành, điện Kiến Trung, lầu Tứ Phương Vô Sự…

Câu chuyện của gia đình cũng cho biết khi phụ trách làm lại điện Càn Thành – cung điện quan trọng nhất dành cho nhà vua ở, trong Tử Cấm Thành – vì sự cố đám cháy mà cụ Kiểm Khả bị khép vào tội chết. 

Vừa tiếc tài năng vừa không thể kiếm người làm thay, vua Khải Định cho ông lập công chuộc tội. 

Ông bán hai khu đất, dốc hết tài sản, huy động tối đa thợ giỏi, làm việc ngày đêm trong suốt ba tháng. Công trình đã hoàn thành kịp tiến độ, Kiểm Khả thoát tội chết một cách tài tình.

Đương thời, cụ Kiểm Khả được hưởng nhiều biệt đãi của triều đình nên nhận nhiều ghen tức, thậm chí hăm dọa. Từng có thơ nặc danh châm biếm, hăm dọa ông: “Chẳng phải khoa mục chẳng con quan/Hàn lâm, Kiểm thảo sắc vua ban/Cui đục xuất thân trào Khải Định/Thợ chạm như mày thật quá sang”. 

Thơ công kích kèm đe dọa: “Nhiều tiền lắm bạc chỉ bàn tay/Hết kinh hết sách chẳng như mày/Lên xe xuống ngựa nghênh ngang quá/Lê mặt huênh hoang cũng có ngày”.

Hữu ý quân vương

Nguyễn Hoằng Tông – Khải Định đã đầu tư trùng tu hoàng loạt di tích của tiền nhân, có thay đổi, pha phách cho sáng hơn, đẹp hơn, lộng lẫy hơn. Ông đầu tư xây mới hàng loạt công trình hòa quyện giữa truyền thống Việt Nam với phương Tây cổ điển.

Thời Khải Định, kinh đô Huế sáng đẹp hơn hẳn các thời trước đó. Cùng với đó là hàng loạt vật dụng, nhất là đồ gỗ được làm mới, pha phách so với kiểu dáng truyền thống nhưng hợp thời và tuyệt đẹp. 

Người ta thường nhắc “phong cách Khải Định”, về một giai đoạn mỹ thuật có kiểu thức, bố cục, hệ thống trang trí… nhuần nhuyễn, hài hòa giữa yếu tố cổ điển châu Âu với truyền thống Việt Nam do chính vua Khải Định chủ xướng và đẩy đến đỉnh cao. 

Cánh tay đắc lực, điều kiện chính yếu để tạo lập được thành tựu đặc biệt ấy chính là “Đệ nhất xảo thủ” Nguyễn Văn Khả.

Khải Định sang Pháp năm 1922, sau đó đã đem về nhiều catalogue vật dụng, nhất là đồ gỗ phong cách Louis giao cho Kiểm Khả. Vốn có biệt tài chỉ nhìn qua kiến trúc và vật dụng là có thể làm lại y chang, có thêm những hình mẫu mới đưa về, ông cứ thế tung tẩy tài hoa của mình lên từng sản phẩm được giao.

Nhà nghiên cứu Phan Tấn Tô, dẫn lời cụ Lê Văn Hoàng từng làm trong Ngự tiền Văn phòng thời Khải Định và Bảo Đại, kể rằng: “Ông Kiểm Khả thì quá tài quá giỏi. Muốn làm cái gì vua Khải Định chỉ đun tay phác họa sơ sơ, sau đó ông Kiểm Khả về và làm ra những sản phẩm đẹp, vừa ý vua, không chê chỗ nào được”.

Sau bao biến cố thất thoát, nhưng từ đường họ Nguyễn số 5 Quốc Sử Quán, TP Huế, nơi thờ ông, vẫn còn hàng loạt đồ gỗ tuyệt tác do cụ Kiểm Khả để lại. Xứng đáng là quốc bảo cả ở nội dung lẫn giá trị mỹ thuật chính là bức hoành cuốn sơn son thếp vàng treo gian giữa còn nguyên vẹn. 

Bốn đại tự “Đệ nhất xảo thủ” và các lạc khoản “Khải Định tam niên khâm phụng châu phê” và “thần Nguyễn Văn Khả cung kỷ”, có nghĩa năm Khải Định thứ 3 (1918), nhà vua châu phê danh hiệu Khéo tay số một, được nghệ nhân Nguyễn Văn Khả kính cẩn ghi lại và thực hiện bức cuốn thư này để kỷ niệm, lưu truyền hậu thế…