Trao đổi với phóng viên Dân trí về giải pháp để bịt “lỗ hổng” để việc kê khai tài sản của cán bộ không hình thức, ông Trần Văn Long, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế (Thanh tra Chính phủ), cho biết việc kiểm soát tài sản, thu nhập hiện nay dựa trên ba trụ cột: kê khai – công khai – xác minh.
Ông Long nhấn mạnh, cơ chế này được xem là “xương sống” trong phòng ngừa tham nhũng, giúp cơ quan chức năng nắm bắt nguồn gốc tài sản, phát hiện và ngăn chặn hành vi che giấu tài sản bất minh.
Tuy nhiên, ông Long nhận thấy, nhiều bản kê khai vẫn mang tính hình thức, trong khi khâu xác minh chưa thực sự hiệu quả. Một số vụ việc như ông Lê Đức Thọ, nguyên Bí thư Tỉnh ủy Bến Tre (nay là tỉnh Vĩnh Long), bà Nguyễn Thị Giang Hương (Đồng Nai), ông Nguyễn Văn Đô (Cà Mau) bị kỷ luật vì kê khai không trung thực là hồi chuông cảnh báo cho thấy cơ chế hiện nay chưa đủ sức răn đe.
Theo báo cáo công tác phòng, chống tham nhũng của Chính phủ, kết quả xác minh tài sản thu nhập năm 2024 cho thấy 9.092 người đã được xác minh. Trong đó, 4.501 trường hợp có sai sót như kê khai sai mẫu, thiếu thông tin, không bảo đảm hướng dẫn hoặc nộp chậm so với quy định. 7 người bị xử lý kỷ luật do kê khai không trung thực, với các hình thức từ cảnh cáo đến cách chức.
Về xử lý trách nhiệm người đứng đầu khi để xảy ra tham nhũng, các bộ, ngành, địa phương và đơn vị tiếp tục thực hiện nghiêm quy định về trách nhiệm trong công tác phòng, chống tham nhũng.
Từ những con số trên, ông Long lưu ý, những vụ việc này đặt ra câu hỏi: tài sản đó hình thành từ đâu, có gì bất thường không? Ý thức và trách nhiệm kê khai của người có nghĩa vụ kê khai, cũng như công tác giám sát khi công khai bản kê khai tài sản, vẫn còn nhiều vấn đề.
Theo ông, có thể nhìn nhận nguyên nhân từ hai lớp. Lớp thứ nhất nằm ở quá trình hình thành tài sản. Pháp luật không cấm cán bộ, đảng viên làm giàu chính đáng, nhưng khi khối tài sản vượt xa thu nhập hợp lý, xã hội có quyền đặt nghi vấn. Dù giao dịch đất đai hay ngân hàng đều được kiểm soát, vẫn tồn tại “kẽ hở” để tài sản lớn hình thành mà không bị phát hiện.
Lớp thứ hai là “lỗ hổng” trong khâu kê khai và giám sát. Một số người cố tình che giấu hoặc nhờ người khác đứng tên hộ. “Tài khoản ngân hàng là thứ không thể giấu được. Khi soạn Nghị định 130, chúng tôi từng trao đổi với Ngân hàng Nhà nước về việc cung cấp thông tin phục vụ xác minh, nhưng đến nay việc phối hợp này vẫn chưa thật sự đồng bộ”, ông Long chia sẻ.
Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 và Nghị định 130/2020/NĐ-CP được xem là hai trụ cột pháp lý trong kiểm soát tài sản, thu nhập. Bên cạnh đó, Quyết định 56-QĐ/TW của Bộ Chính trị quy định cơ chế phối hợp giữa các cơ quan Đảng và Nhà nước trong kiểm soát tài sản của người có chức vụ, quyền hạn.
Tuy nhiên, ông Long cho rằng vẫn chưa có sự thống nhất thẩm quyền giữa cơ quan kiểm soát của Đảng và Nhà nước.
“Quy định tại Điều 30 Luật Phòng, chống tham nhũng quy định cơ quan kiểm soát tài sản, thu nhập chủ yếu là Thanh tra Chính phủ và Thanh tra tỉnh. Nhưng cơ quan kiểm tra của Đảng cũng có thẩm quyền, khiến một số trường hợp chưa rõ ai là đầu mối chính”, ông phân tích.
Ngoài ra, quy định “xác minh ngẫu nhiên” tài sản của cán bộ được kỳ vọng tạo răn đe, nhưng khi chưa có cơ sở dữ liệu quốc gia đồng bộ, việc lựa chọn và xác minh vẫn chủ yếu dựa trên hồ sơ giấy, tốn kém và thiếu chính xác.
“Hiện nay có quy định, có quy trình, nhưng chưa có công cụ đủ mạnh. Ở nhiều nước, dữ liệu thuế, ngân hàng, đất đai được liên thông, nên chỉ cần một thao tác là phát hiện bất thường. Việt Nam hiện còn gặp nhiều khó khăn trong việc xác minh tài sản thu nhập thông qua các cơ quan”, ông Long nhận định.
Theo ông, dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung sắp tới sẽ thêm quy định về ứng dụng khoa học công nghệ, kê khai trực tuyến, xây dựng Cơ sở dữ liệu quốc gia về kiểm soát tài sản, thu nhập, tạo nền tảng cho việc xác minh tự động và minh bạch hơn.
Khâu xác minh – vốn được xem là “then chốt” – vẫn là điểm nghẽn lớn. Theo Nghị định 130/2020/NĐ-CP, việc xác minh là quá trình kiểm tra, đánh giá tính trung thực của bản kê khai. Tuy nhiên, công việc này gặp nhiều khó khăn do thiếu dữ liệu và công cụ kiểm tra chéo.
“Tài sản mặt nổi như nhà, đất, ô tô, tài khoản ngân hàng có thể xác minh được, nhưng mặt chìm như vàng, kim khí quý, tiền mặt, cây cảnh giá trị lớn… gần như không thể định lượng chính xác. Thậm chí, tình trạng nhờ người khác đứng tên hộ vẫn diễn ra”, ông Long nói.
Ông cho biết, một số người kê khai thiếu trung thực không phải do cố tình, mà do thiếu hiểu biết về nghĩa vụ kê khai, dẫn đến sai sót. “Việc tìm kiếm xác minh bản thu nhập, tài sản không khác gì truy tìm trong bóng tối”, ông ví von.
Theo Nghị định 130 của Chính phủ, bản kê khai của người có nghĩa vụ kê khai được niêm yết tại trụ sở cơ quan hoặc công khai tại cuộc họp bao gồm toàn thể cán bộ, công chức, viên chức. Một nguyên tắc quan trọng trong kiểm soát tài sản là công khai để người dân giám sát. Nhưng thực tế, ở nhiều nơi, hình thức công khai vẫn còn mang tính hình thức.
Tại xã Hòa An (tỉnh Cao Bằng), ông Đàm Thế Trang, Chủ tịch UBND xã, cho biết công tác kê khai và công khai tài sản được thực hiện nghiêm túc, song người dân vẫn khó tiếp cận thông tin. “Xã niêm yết bản kê khai tại trụ sở UBND và công khai trong cuộc họp định kỳ. Nhưng địa bàn miền núi rộng, nhiều xóm xa trung tâm, người dân ít có điều kiện xem trực tiếp”, ông Trang nói.
Để khắc phục, xã Hòa An mở rộng hình thức công khai bằng cách niêm yết tại nhà văn hóa các xóm, đăng tải lên Cổng thông tin điện tử và chia sẻ qua nhóm Zalo cộng đồng. Nhờ đó, người dân dễ dàng nắm bắt thông tin hơn. Tuy nhiên, địa phương vẫn kiến nghị tỉnh đầu tư hạ tầng số, phủ sóng viễn thông, và hướng dẫn cụ thể về bảo mật thông tin cá nhân, tránh lộ lọt hoặc bị lợi dụng.
“Công khai tại nơi cư trú là hướng làm phù hợp, vì người dân hiểu rõ nhất đời sống cán bộ. Nhưng công khai phải có quy trình và hướng dẫn rõ ràng để vừa minh bạch vừa không xâm phạm quyền riêng tư”, ông Trang nói thêm.
Theo chuyên gia, để cơ chế công khai phát huy hiệu quả, cần chuyển từ niêm yết giấy sang công khai điện tử, có thể truy cập qua mã định danh, đảm bảo vừa minh bạch vừa an toàn dữ liệu. Khi người dân được tiếp cận thông tin, áp lực giám sát xã hội sẽ buộc cán bộ phải trung thực trong kê khai.
Ông Trần Văn Long cho biết, Luật Phòng, chống tham nhũng đang được sửa đổi nhằm khắc phục những điểm nghẽn hiện nay. Trong đó, có 5 định hướng lớn.
Thứ nhất, Luật dự kiến nâng mức kê khai bổ sung từ 300 triệu đồng lên 1 tỷ đồng, phù hợp với biến động giá trị tài sản. Đồng thời hoàn thiện quy định về đánh giá công tác phòng, chống tham nhũng, chuyển đổi số trong công tác kê khai và thanh tra.
Thứ hai, là thu gọn đối tượng kê khai, tập trung vào người có chức vụ, quyền hạn dễ phát sinh xung đột lợi ích. Hàng năm, chỉ chọn khoảng 20% người kê khai để xác minh, trong đó 10% được lựa chọn ngẫu nhiên nhằm tăng tính răn đe.
Thứ ba, là đẩy mạnh kê khai trực tuyến, liên thông dữ liệu giữa cơ quan thuế, ngân hàng, đất đai, đăng kiểm… để hình thành Cơ sở dữ liệu quốc gia về tài sản, thu nhập – công cụ cốt lõi giúp việc kiểm soát minh bạch, khách quan.
Thứ tư, là quy định rõ trình tự, thủ tục xác minh, kể cả cơ chế rút gọn trong trường hợp tài sản có nguồn gốc rõ ràng. Đồng thời, làm rõ tiêu chí kết luận về tính trung thực, đầy đủ, hợp lý của việc kê khai.
Thứ năm, là hướng dẫn chi tiết cách xác minh các loại tài sản đặc thù như vàng, tiền mặt, tài khoản ngân hàng, quyền sử dụng đất… để thống nhất phương thức xác minh giữa các cơ quan.
Hiện nay, Bộ Tư pháp đang xây dựng, trình cơ quan có thẩm quyền Đề án thu hồi tài sản không qua thủ tục kết tội. Trong đó có đề cập đến cơ chế thu hồi tài sản không giải trình được nguồn gốc.
“Những điều chỉnh này thể hiện tư duy mới: chuyển từ hành chính hóa sang số hóa và chuẩn hóa quy trình kiểm soát tài sản”, ông Long nói.
Theo ông, khi mọi dữ liệu được số hóa, liên thông và giám sát độc lập, bản kê khai sẽ không còn là thủ tục hình thức mà trở thành công cụ kiểm soát quyền lực thực sự.
Ông Long cho rằng để việc kê khai tài sản không còn hình thức cần nâng cao hiệu quả hoạt động của các cơ quan giám sát việc kê khai tài sản, đồng thời tăng cường ý thức tự giác, trung thực của người kê khai. Đây là yếu tố then chốt bảo đảm tính minh bạch trong xác minh tài sản, thu nhập và phòng, chống tham nhũng.
“Phòng, chống tham nhũng không thể chỉ dựa vào quy định. Nếu người kê khai xem đó là ‘bài tập bắt buộc’ thì dù luật có nghiêm đến đâu cũng không hiệu quả. Kê khai tài sản là minh chứng cho sự liêm chính và niềm tin của cán bộ đối với nhân dân”, ông Long nhấn mạnh.
Khi cơ sở dữ liệu được liên thông, công khai minh bạch, và giám sát đa tầng, cơ chế kê khai sẽ chuyển từ “nghi lễ hành chính” sang công cụ kiểm soát quyền lực. Những cải cách đang được thúc đẩy kỳ vọng sẽ khép lại tình trạng kê khai hình thức, tiến tới xây dựng nền công vụ liêm chính, minh bạch và trách nhiệm hơn.
“Che giấu tài sản thời nay là điều gần như không thể. Quan trọng là chúng ta có đủ cơ chế, dữ liệu và ý chí để buộc sự thật phải được minh bạch hóa”, Phó Vụ trưởng Trần Văn Long khẳng định.
(Còn nữa).