Đường đi của hàng chục nghìn tấn quần áo cũ tại Việt Nam

Khác với rác nhựa, quần áo cũ không có một hệ thống thu gom, phân loại, tái chế xuyên suốt. Sau mỗi lần dọn nhà, hành vi phổ biến của người dân là gom quần áo cũ tìm nơi ủng hộ từ thiện. Trong số quần áo cũ thu gom, ông Nghĩa Nguyễn, Tổng giám đốc Công ty cổ phần REshare, nói lượng rác khá lớn.

REshare là một trong số ít doanh nghiệp xử lý trọn vòng tuần hoàn thời trang từ thu gom, tái sử dụng, tái chế đến xử lý rác. Ông Nghĩa lập công ty vào năm 2022, sau một thời gian gom quần áo cũ đem tặng từ thiện, bởi ” có số lượng lớn, mức tăng trưởng cao, chưa có giải pháp xử lý đồng bộ ở quy mô lớn”. Tính trung bình, cứ 10 tấn quần áo REshare thu gom, 3-4 tấn được xếp vào loại không mặc được.

Hàng năm, ngành thời trang thải ra 92 triệu tấn rác trên toàn cầu, theo Liên Hợp Quốc. Tính trung bình, mỗi giây lại có một xe tải chất đầy quần áo cũ được đốt bỏ hoặc chôn lấp. Mô hình kinh doanh tuyến tính cùng tình trạng sản xuất, tiêu dùng quá mức gây áp lực lên môi trường và xã hội, khi quần áo mất hàng thập kỷ để phân hủy và phát thải khí nhà kính.

Trong bối cảnh đó, Việt Nam, với vai trò là một trung tâm sản xuất và thị trường tiêu thụ đang phát triển, cũng đối mặt với thách thức tương tự. Tổ chức Hợp tác Quốc tế Đức (GIZ) ước tính có khoảng 250.000 tấn rác trước tiêu dùng, từ hoạt động sản xuất của các nhà máy dệt may. Với rác sau tiêu dùng từ quần áo cũ, dựa trên kinh nghiệm hoạt động, Tổng giám đốc REshare ước tính TP HCM thải khoảng 13.000 tấn, phần lớn ra bãi rác.

Dù Việt Nam chưa có một hệ thống thu gom, phân loại, tái chế liền mạch, nhiều đơn vị đang nỗ lực trong từng khâu tuần hoàn ngành thời trang, giảm rác thải ra môi trường.

Với khâu thu gom, nhiều hãng thời trang, doanh nghiệp bán lại (recommerce) và tổ chức môi trường cùng tham gia khâu này. Uniqlo tổ chức hoạt động Re.Uniqlo nhằm tối đa hóa vòng đời quần áo mà khách hàng không còn nhu cầu sử dụng. Tại Việt Nam, hoạt động sau thu gom của hãng thời trang chỉ mới dừng lại ở trao tặng cho người nghèo, chưa có hoạt động tái chế. Do vậy, quần áo thu gom cần là sản phẩm của Uniqlo, được giặt sạch và còn khả năng sử dụng.

Boo, hãng thời trang Việt, cũng thu gom quần áo cũ, chấp nhận cả thương hiệu khác, bên cạnh tem mác sản phẩm (sau thanh toán) và túi nilon. Đến nay, Boo đã gom được hơn 17.000 quần áo, hơn 46.000 tem mác và nửa tấn túi nilon.

Tại Hà Nội, Công ty TNHH Glammie Việt Nam kinh doanh theo mô hình tủ đồ ký gửi, nhận được 25.000-30.000 sản phẩm hàng tháng. Họ cũng hợp tác với tổ chức môi trường Greenlife thực hiện các chương trình đổi lấy cây.

Ở TP HCM, REshare đang đặt 40 trạm tại các điểm bán lẻ như Decathlon, Biti’s, khu văn phòng và chung cư. Thời gian đầu, họ thu gom được 1 tấn mỗi tháng, nay đạt mốc 1 tấn mỗi ngày.

Quần áo cũ sau thu gom sẽ được phân loại để có giải pháp xử lý phù hợp tiếp theo. Tham khảo từ Chỉ thị Quản lý Rác thải Liên minh châu Âu, một mô hình quản lý rác thời trang theo định hướng tuần hoàn sẽ gồm nhiều giải pháp, ưu tiên tái sử dụng, rồi mới đến tái chế, đồng xử lý (đốt rác thu hồi năng lượng).

Quần áo được lọc theo độ mới, chất lượng vải, xu hướng (trend), hướng tới việc tái sử dụng. Với định hướng mô hình bán hàng thời trang ký gửi, Glammie chọn lọc từ đầu vào để đảm bảo tỷ lệ bán hàng thành công tối thiểu ở mức 70%. Những mặt hàng không bán được trong 70 ngày sẽ được hoàn trả. Hàng hóa không người nhận được gửi tặng các hội, nhóm từ thiện. Đồ sờn, rách sẽ được gửi đến các xưởng cơ khí, dùng như giẻ lau công nghiệp.

REshare hướng đến khép kín chuỗi tuần hoàn thời trang. Lượng quần áo còn khả năng tái sử dụng, thường chiếm 60-70% số thu gom sẽ được số hóa đưa lên website hoặc bán tại các cửa hàng đồng giá 10.000 đồng, hoặc tặng từ thiện.

Quần áo không mặc được nhưng chất lượng vải còn tốt sẽ dành để , chiếm 20-30%. Hoạt động tái chế được chia làm ba cấp, gồm nâng cấp (upcycle), ngang cấp (recycle, tái chế từ sợi sang sợi hoặc tái chế vòng kín) và hạ cấp (downcycle), tùy vào giá trị vật liệu trong thành phẩm cuối.

Tại Việt Nam, hoạt động tái chế chủ yếu là hạ cấp, với các thành phẩm có giá trị thấp hơn, theo GIZ. Báo cáo của tổ chức Đức xác định 17 đơn vị tái chế lớn đang hoạt động trong lĩnh vực tái chế chất thải dệt may, hầu hết xử lý vải từ sợi polyester, bông và polycotton (sợi pha giữa bông và polyester).

“Trong khi một số đơn vị tái chế khẳng định khả năng tái chế vòng kín, đại diện của thương hiệu đa quốc gia tiết lộ rằng hầu hết các vật liệu polyester tái chế từ sợi sang sợi được nhập khẩu từ các quốc gia khác”, nhóm tác giả từ GIZ cho hay. Hiện Việt Nam chỉ có khả năng sản xuất sợi polyester tái chế từ chai nhựa hoặc tương đương, không phải từ chất thải dệt may.

Đầu ra của hoạt động tái chế hạ cấp tại Việt Nam chủ yếu là thảm trải sàn, găng tay, vật liệu nhồi thú bông, sofa.

Tại REshare, quần áo cũ để tái chế tiếp tục được phân loại theo chất liệu jeans, cotton, polyester, sau đó bỏ cúc, khóa, xẻ vụn. Lượng vải vụn sau xử lý sẽ được gửi tới đối tác tái chế Tân Nam Trung, một trong 17 đơn vị tái chế lớn tại Việt Nam. Jeans tái chế làm nguyên liệu cho găng tay bảo hộ, các vật liệu còn lại được làm thành thảm, bông mút.

Sau các khâu sàng “lọc”, quần áo quá cũ, mục, bẩn, hay đồ lót, tất, chiếm khoảng 10% lượng thu gom tại công ty, sẽ được gửi tới doanh nghiệp Thái Lan Insee để đốt rác thu nhiệt trong hoạt động sản xuất xi măng.

Đẩy mạnh tái chế là chiến lược dài hạn của REshare trong hành trình xây dựng chuỗi giá trị tuần hoàn cho ngành thời trang. Năm nay, công ty dự kiến mở rộng ra thị trường Hà Nội, nâng công suất thu gom lên 500 tấn từ mức 270 tấn năm ngoái, đồng thời ra mắt sản phẩm gạch trang trí tái chế từ vải.

Rác thời trang là vấn đề nan giải, nhưng chưa được nhìn nhận thành vấn nạn như túi nilon, CEO REshare nhìn nhận. Ông kỳ vọng người dùng mua hàng có trách nhiệm hơn, hướng tới tính bền vững hay khả năng tái chế, thay vì chuộng hàng giá rẻ, chất lượng thấp. Đồng tình với ý kiến trên, bà Lê Thị Bích Ngọc, Giám đốc Glammie Việt Nam, nhìn nhận khó khăn lớn nhất trong việc giảm rác thời trang đến từ thói quen tiêu dùng của đại bộ phận người dân.

Sự phát triển của ngành thời trang nhanh và các nền tảng thương mại điện tử đã thúc đẩy thói quen tiêu dùng “nhanh-nhiều-ngắn hạn”. “Mọi người mua nhiều hơn khả năng mặc mà không thấy tiếc, bởi giá rẻ, khiến quần áo từ lâu lâu mới mua được một bộ đã trở thành ‘đồ dùng một lần’”, bà Ngọc nói.

Bà khuyến nghị người dùng mua ít hơn, chọn kỹ hơn, ưu tiên việc dùng lại, đổi đồ hoặc ký gửi đồ không dùng, thay vì vứt bỏ. Bên cạnh đó, người dùng nên tránh tâm lý “săn sale”, mua theo cảm xúc, và tổ chức dọn tủ quần áo định kỳ, rèn thói quen tiêu dùng có trách nhiệm.

Với doanh nghiệp thời trang, các chuyên gia khuyến nghị họ tập trung vào chất lượng quần áo nhiều hơn, để tăng chất lượng trên thị trường bán lại và tái chế. Thêm vào đó, một cơ chế nhận ký gửi sản phẩm cũ sẽ góp phần thúc đẩy thói quen tiêu dùng tuần hoàn từ người mua.

Thủy Trương