Tính từ năm 1919 mốc ra đời bài báo đầu tiên cho đến năm 1969, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có 50 năm viết báo liên tục. Số bài báo của Người đã đăng tải khoảng 2.000 bài. Như vậy trung bình mỗi năm Bác viết 40 bài báo, một con số đáng nể với bất cứ nhà báo chuyên nghiệp nào, và cũng là một hiện tượng đặc biệt trong lịch sử báo chí Việt Nam.
Con đường đến với nghề báo của Bác cũng gian nan. Người từng chia sẻ “kinh nghiệm làm báo của Bác là kinh nghiệm làm báo ngược: học viết báo tiếng Pháp trước, rồi tiếng Trung, sau cùng mới là tiếng Việt”. Nhờ sự hướng dẫn của một đồng chí cộng sản Pháp, Bác bắt đầu tập viết tin vắn cho báo Đời sống thợ thuyền, mỗi tin chỉ 3 – 5 dòng. Khi đã quen tay, người bạn Pháp lại yêu cầu Bác viết dài thêm ra. “Cứ thế, dần dần, Bác viết được những bài báo dài 15 – 20 dòng, rồi cả cột dài. Lúc đó, đồng chí ấy lại bảo: “Thôi bây giờ phải viết rút ngắn lại, cùng những việc như vậy nhưng phải viết cho rõ, cho gọn”.
Báo “Người cùng khổ,” cơ quan ngôn luận của vô sản thuộc địa do Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập, làm chủ bút kiêm chủ nhiệm (Ảnh: Tư liệu TTXVN)
Có hình dung quá trình “học nghề” của Bác ngay giữa thủ đô của chủ nghĩa thực dân Pháp, trong điều kiện sinh hoạt vất vả, lao động cực nhọc, mới thấy hết ý chí của người cách mạng mẫu mực. Thử thách còn lớn hơn gấp bội khi Bác phải tập viết báo bằng một thứ ngôn ngữ không phải của dân tộc mình. Nhìn vào danh mục số bài viết của Bác từ năm 1919 đến năm 1924, có thể hình dung phần nào quá trình phấn đấu đó:
“1919: 4 bài, 1920: 2 bài, 1921: 11 bài, 1922: 27 bài, 1923: 35 bài, 1924: 60 bài”.
GS Hà Minh Đức nhận xét: “Như thế là các bài tăng dần vào những năm sau. Một năm viết 60 bài báo bằng tiếng nước ngoài, lại triển khai trên nhiều đề tài khác nhau càng chứng minh sức nghĩ, sức viết của một ngòi bút tài năng”.
Không dừng lại ở việc tham gia viết bài cộng tác với những tờ báo tiến bộ ở Pháp, Bác còn trực tiếp đứng ra tổ chức tờ Le Paria (Người cùng khổ), danh nghĩa là Tiếng nói của Hội Liên hiệp thuộc địa Pháp. Tính từ năm 1922 đến cuối 1923 khi Người lên đường bí mật sang Liên Xô, Bác đã viết cho tờ Le Paria gần 40 bài báo.
Một điều đặc biệt nữa là hiếm có vị lãnh tụ nào lại viết báo bằng nhiều thứ tiếng như Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ngoài viết báo bằng tiếng Pháp, Chủ tịch Hồ Chí Minh còn viết cho tờ Tiếng còi, tờ Quốc tế Cộng sản bằng tiếng Nga, tờ Cứu vong nhật báo bằng tiếng Trung Quốc… Những năm tháng sau này, trở lại Tổ quốc, trực tiếp lãnh đạo sự nghiệp cách mạng, Bác đã viết hàng nghìn bài cho các tờ báo Đảng.
PGS.TS Nguyễn Bá Linh cho rằng: “Từ khi trở thành người cộng sản đầu tiên của Việt Nam, cùng với việc thực hiện những nhiệm vụ của Quốc tế cộng sản, của Đảng Cộng sản Pháp, Hồ Chí Minh đã truyền bá chủ nghĩa Mác – Lênin và con đường cứu nước về nước, chuẩn bị cho việc thành lập Đảng. Các báo Người cùng khổ, Việt Nam hồn, sách Đường cách mệnh, Bản án chế độ thực dân Pháp, cùng những bài báo Người viết cho Đời sống công nhân, Tạp chí Cộng sản, Tạp chí Thông tin quốc tế… là những công cụ quan trọng giúp người Việt Nam trong các tổ chức yêu nước từng bước chuyển từ tinh thần yêu nước truyền thống sang tinh thần yêu nước trên tư tưởng, lập trường Hồ Chí Minh”.
“Người khơi nguồn một dòng báo, một sự nghiệp”
Chủ tịch Hồ Chí Minh là người thầy của báo chí cách mạng Việt Nam, người đặt nền móng và trực tiếp tham gia giáo dục, bồi dưỡng, xây dựng đội ngũ cán bộ báo chí. Nói như GS Đỗ Quang Hưng, Bác là “người khơi nguồn một dòng báo, một sự nghiệp”.
Đó là dòng báo chí cách mạng và sự nghiệp báo chí cách mạng. Sự ra đời của tờ Thanh Niên không chỉ là một mốc son lịch sử có ý nghĩa tượng trưng, mà đã thể hiện năng lực tổ chức, năng lực làm báo bậc thầy của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc. Tờ báo phát hành tổng cộng 208 số, mỗi số 400 – 500 bản, công nghệ in ấn thô sơ, trình bày còn đơn giản nhưng đã xứng đáng với vai trò là vũ khí tuyên truyền đắc lực của những người cộng sản Việt Nam.
Đây là mốc đánh dấu sự chuyển biến từ phong trào yêu nước sang phong trào cộng sản của các tổ chức cách mạng trong nước, dưới sự chỉ đạo của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc. Người đã khéo léo dùng tờ Thanh Niên để tuyên truyền, giác ngộ lý tưởng cộng sản trong tầng lớp thanh niên yêu nước.
Ảnh hưởng của tờ Thanh Niên do Bác Hồ sáng lập làm những tên thực dân chóp bu phải lo ngại. L.Mac-ty, Chánh mật thám Pháp ở Đông Dương đã nhận xét trong cuốn Góp phần vào lịch sử các phong trào chính trị ở Đông Dương xuất bản năm 1933 ở Hà Nội: “Ông Nguyễn Ái Quốc đã không ngần ngại dành suốt 60 số đầu của tờ báo để chuẩn bị tinh thần cho người đọc, chỉ nói về lòng yêu nước, để đến số 61 ra ngày 12/9/1926 ông mới để lộ ý định của ông khi viết rằng, chỉ có một Đảng Cộng sản mới đảm bảo hạnh phúc cho dân tộc Việt Nam”… L.Mac-ty nhận xét về ảnh hưởng của tờ Thanh Niên: “Nếu như trong những năm 1926 – 1927, ngay những phần tử ưu tú của Đảng còn nghĩ mình là quốc gia thì năm 1928 họ đã náo nức muốn thể hiện mình là cộng sản”. L. Mac-ty cũng tỏ ra là một tay mật thám sành sỏi khi ngay từ đầu năm 1926 đã lệnh cho bọn mật vụ sưu tầm bằng được bộ báo này. Chỉ bằng cách sắp xếp mấy chục số đầu tiên, tên thực dân cáo già này đã kết luận rằng “tòa soạn phải ở Quảng Châu và chắc chắn tác giả tờ báo này là Nguyễn Ái Quốc”!
Chủ tịch Hồ Chí Minh – người thầy vĩ đại của nền báo chí cách mạng Việt Nam (Ảnh tư liệu TTXVN)
Rõ ràng, Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ là người thầy của báo chí cách mạng Việt Nam trong vai trò sáng lập tờ báo cách mạng đầu tiên, mà còn là người thầy dày dạn kinh nghiệm trong tổ chức tờ báo, phục vụ yêu cầu tuyên truyền, giác ngộ cách mạng. Những bài viết trên báo Thanh Niên ngắn gọn, dễ hiểu (bài đăng tải 2 – 3 kỳ cũng chưa đến 1.000 chữ, còn phổ biến là 300 – 500 chữ), phù hợp với đối tượng bạn đọc của báo lúc bấy giờ.
Nhà nghiên cứu Đỗ Quang Hưng nhận xét: báo Thanh Niên đã xác lập “một phong cách làm báo cách mạng rất Việt Nam” và “đặt ra cả nền móng có tính nguyên tắc cho sự ra đời và phát triển nền báo chí của nước Việt Nam mới!”. Cách đánh giá này cũng phù hợp với quan điểm của Tiến sĩ Sờ-ten Tôn-nét-son người Thụy Điển, khi ông khảo sát tờ Việt Nam độc lập do Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập năm 1941: “Tờ báo chẳng những giản dị, dễ hiểu, dễ đọc mà còn rất đậm chất văn chương nhiệt huyết. Kinh nghiệm và sự cống hiến của Hồ Chí Minh đã nhanh chóng tạo nên sức cổ động của những bài báo trong tờ Việt Nam độc lập”.
Nhà nghiên cứu Thụy Điển cũng rất tinh tế khi nhận xét về sự độc đáo của tờ Việt Nam độc lập: “Khi thành lập các mặt trận hoặc đảng phái, hầu hết các nhà lãnh đạo chính trị đều vội vã và muốn làm ngay một tờ báo có tầm cỡ quốc gia. Hồ Chí Minh thì không làm như vậy, ông khởi đầu bằng một tờ báo địa phương, ban đầu chỉ phát hành trong phạm vi tỉnh Cao Bằng”. “Người cũng giả bộ nói rằng tờ báo đã tồn tại được một thời gian, đã phát hành ngày 01 tháng 08 năm 1941, số 101”. Sờ-ten Tôn-net-son lý giải: “Mọi thứ làm như vậy để tránh cho mọi người cảm giác rằng họ là những người đi tiên phong, tham gia vào cuộc thử nghiệm mà họ đã xác định một cách chính xác”. Điều này chứng tỏ “tâm lý sáng suốt của Hồ Chí Minh cũng như khả năng vận động quần chúng bằng tài liệu tuyên truyền”.
Ảnh hưởng của những tờ báo do Bác Hồ sáng lập không chỉ có ý nghĩa trực tiếp trong việc chỉ đạo cuộc đấu tranh cách mạng mà còn gây ấn tượng mạnh mẽ trong Quốc tế cộng sản. Trên tờ Phóng viên công nhân của Quốc tế cộng sản đầu những năm 30 đã đăng bài “hết lời ca ngợi những người làm báo cách mạng của Đảng Cộng sản Đông Dương trẻ tuổi từ những sáng tạo trong in ấn đầy gian khổ, trong công tác phát hành đầy nguy hiểm và giá trị giáo dục vô cùng to lớn của thứ vũ khí này”.
Nền báo chí cách mạng Việt Nam ngay từ buổi đầu non trẻ đã tạo được dấu ấn và ảnh hưởng sâu sắc trong phong trào quần chúng. Văn phong giản dị, nội dung thiết thực, dễ hiểu, dễ nhớ, báo chí cách mạng trở thành người bạn tin cậy, dẫn dắt phong trào. Có được điều đó, phải kể đến nỗ lực không mệt mỏi của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc trong việc xác lập “một phong cách làm báo cách mạng rất Việt Nam”.
Người ý thức sâu sắc vai trò của báo chí trong việc tuyên truyền, cổ động và tổ chức hoạt động cách mạng như lời dạy của Lênin. Cho nên quá trình rèn luyện tri thức và thực tiễn của một nhà cách mạng vĩ đại cũng là quá trình Bác tự trau dồi nghề nghiệp để trở thành một nhà báo dày dạn kinh nghiệm. Bài học này được Người áp dụng với những học trò của mình. Không phải ngẫu nhiên, những nhà lãnh đạo cách mạng Việt Nam sau Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đồng thời là những nhà báo lớn: Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp, Hồ Tùng Mậu… Lê Hồng Sơn, Hồ Tùng Mậu được Bác giúp đỡ tham gia làm tờ Thanh Niên. Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp thì phụ tá Bác làm tờ Việt Nam độc lập. Như vậy, những tờ báo do Bác sáng lập còn là cái nôi đào tạo những nhà báo cách mạng thế hệ đầu tiên cho dân tộc.
Khi Bác bận công tác, chuyển địa bàn hoạt động, nhiệm vụ làm báo được giao lại cho các học trò của Người. Không có Hồ Chí Minh, tờ Thanh Niên và Việt Nam độc lập vẫn duy trì được hoạt động, bảo đảm vai trò trực tiếp chỉ đạo phong trào cách mạng, góp phần quan trọng vào sự nghiệp giải phóng dân tộc. Một thế hệ nhà báo cốt cán của dân tộc đã được đào luyện vững vàng, nhờ sự chỉ dẫn trực tiếp của Người.
Đánh giá về vai trò của Bác với sự nghiệp báo chí cách mạng, đồng chí Trường Chinh khẳng định: “Chủ tịch Hồ Chí Minh là nhà báo cách mạng, là người thầy vĩ đại, là người sáng lập và dìu dắt nền báo chí lên báo chí cách mạng Việt Nam. Cả cuộc đời hoạt động cách mạng của Bác đều gắn liền với công tác báo chí. Cho nên, Bác tự nhận mình là một người có nhiều duyên nợ với báo chí và những lời dạy của Bác về công tác báo chí là cả một kho tàng vô giá về lý luận báo chí cách mạng Việt Nam, thể hiện rõ đường lối báo chí vô sản của Đảng ta, khắc sâu trong tâm trí những người làm báo chúng ta”.
Tác giả: PGS. TS Đỗ Chí Nghĩa là đại biểu Quốc hội hoạt động chuyên trách tại Ủy ban Văn hóa và Xã hội.
Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!