Ấy là Tuệ quyết định làm YouTuber, đặt tên kênh là “Tuệ Pleiku đi và kể”, chủ yếu phổ biến những kiến thức phổ thông về văn hóa dân gian Tây nguyên mà ông từng trải và nghiên cứu suốt thời gian dài.
Cây K’nia – một trong những biểu tượng của Tây nguyên
ẢNH: VĂN CÔNG HÙNG
Tôi ngẩn ra, ừ nhỉ, lâu lắm rồi, không thấy K’nia!
Nhớ hồi mới lên Tây nguyên, đầu những năm 1980, có mấy thứ mà bọn sinh viên văn khoa vừa ra trường chúng tôi đều cố công đi tìm để tường tận. Một là ông Núp, tức anh hùng Núp, khi ấy là Chủ tịch Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tỉnh Gia Lai – Kon Tum. Hai là xà nu, vì hầu như thế hệ ấy không ai là không học Rừng xà nu hay Đất nước đứng lên, và ba là cây K’nia.
Tới khi tôi công bố trên báo, cây xà nu ấy, đơn giản là cây… thông, hầu như nơi nào nước ta cũng có, nhưng giờ ở cái nơi sinh ra tác phẩm Rừng xà nu ấy lại rất hiếm, còn cái làng Xô Man trong tác phẩm dạo nào ấy, giờ nó ở một chỗ khác, và nắng chang chang, chả có một gốc xà nu nào thì khá nhiều người… sốc. Có cô giáo dạy văn được đánh giá là giỏi nhắn với tôi: “Trước cửa lớp em dạy là một cây thông to, hôm nào ra chơi em cũng ngồi ghế đá dưới gốc nó nghỉ, mà đâu có biết nó là xà nu”.
Thì biết làm sao được, cũng như cây K’nia, chả phải là “đặc sản” mà chỉ Tây nguyên mới có đâu, dưới đồng bằng rất nhiều, chính là cây cầy hoặc cây cậy tùy từng nơi gọi.
Thế tại sao cây K’nia lại trở thành biểu tượng Tây nguyên, như cây xà nu, như ông Núp? Vì nó là nhân vật của tác phẩm văn học nghệ thuật. Cặp đôi nhà thơ – nhạc sĩ Ngọc Anh và Phan Huỳnh Điểu đã cùng nhau thổi hồn để cây K’nia trở nên bất tử với thời gian, trở thành đặc sản Tây nguyên, qua bài hát Bóng cây K’nia.
Ngọc Anh là cán bộ hoạt động ở chiến trường Tây nguyên thời trước 1975. Hồi ấy trong số các tác phẩm “từ miền Nam gửi ra” có bài Bóng cây K’nia được ghi là: “dân ca, Ngọc Anh sưu tầm và dịch”. Sau này các bạn chiến đấu của ông đã “chiêu tuyết” cho ông, đều khẳng định là do Ngọc Anh sáng tác, nhưng ông đề thế cho nó đại chúng.
Tôi nhớ hồi nhà thơ Thanh Quế chủ biên một cuốn sách về nhà thơ Ngọc Anh, tôi được nhờ hỏi và viết chuyện ông Ksor Krơn, khi ấy là Bí thư Tỉnh ủy Gia Lai, trước đấy là người trực tiếp cứu chữa cho Ngọc Anh khi ông bị bỏng đèn măng xông ở chiến khu Kon Tum lúc chuẩn bị cho một đêm văn nghệ. Ông Ksor Krơn kể tường tận cho tôi về ông Ngọc Anh, đặc biệt là về những ngày cuối cùng của Ngọc Anh. Và cả chuyện sau này đi tìm di cốt liệt sĩ Ngọc Anh khá ly kỳ.
Có thể nói rằng, có 2 loại cây mà văn học nghệ thuật đã biến thành đặc sản Tây nguyên, vĩnh viễn của Tây nguyên, không ai cãi được, dù người ta có thể gặp chúng ở nhiều nơi trên đất nước ta. Ấy là cây xà nu và cây K’nia.
Trong bài thơ của Ngọc Anh có câu “Rễ cây uống nước đâu/uống nước nguồn miền Bắc” sau này có người đùa là rễ cây K’nia dài nhất trong các loại cây. Nhưng té ra, một lần xuống H.Chư Prông, vào một khu nhà mồ, tôi đã thấy rễ cây K’nia, và nó dài thật.
K’nia là loại cây rễ cọc, dài
ẢNH: VĂN CÔNG HÙNG
Ấy là cái “giọt nước” phụ của làng, bị lở một đoạn, làm hiện ra một rễ K’nia rất dài, tới mấy mét và vẫn chưa hết. Một chuyên gia nghiên cứu cây cho tôi biết K’nia là loại cây rễ cọc, và rễ tỷ lệ thuận với chiều cao của cây. Nếu cây cao 1 m thì rễ đã là 1,5 m, cây 2 m thì rễ 3 m.
Đã có những cái hầm bí mật ba tầng đều bám theo rễ cọc của cây K’nia làm trụ. Nếu vô ý làm đứt rễ cọc, K’nia sẽ chết ngay và sẽ lộ hầm bí mật nên cán bộ ta cứ nương theo rễ cây mà đào hầm. K’nia là loại cây có sức sống rất mãnh liệt. Có khi cả khu rừng bị cháy hoặc chết vì chất độc da cam thì K’nia vẫn xanh tốt như thường.
Cây K’nia to nhất ở Tây nguyên có đường kính khoảng 1 m, và nếu cưa sát gốc thì nó lại tiếp tục nảy mầm. Gỗ K’nia rất dẻo và cứng, khi cưa thường xuyên phải nhúng nước lưỡi cưa thì mới kéo nổi, nhưng khi hạ xuống để một thời gian sẽ bị rỗng ngay, cũng không hiểu tại sao?
Ngày xưa chúng tôi xuống làng (chữ dùng chung chỉ đi công tác cơ sở, đi thực tế bây giờ) bằng xe đò, xe đạp và cả… đi bộ. Bà con bày cho cách, nếu đi bộ, cứ nhìn chỗ nào có cây tán hình trứng, mọc trơ trọi một mình giữa đường, giữa rẫy thì cố đến đấy hẵng nghỉ. Đấy chính là cây K’nia, nó không lẫn vào rừng, không mọc đại trà, mà cô độc, kiêu hãnh và tự tin. Và nếu Yàng thương, tới đấy còn có hạt K’nia mà ăn.
Cũng từ hồi ấy, họa sĩ Xu Man – một nhân vật cũng thuộc loại “dị nhân” của Tây nguyên – đã giải thích cho tôi về cây K’nia khi hai chú cháu đạp xe từ
TX.Pleiku về làng ông, cách 40 km: Người Tây nguyên để hạt K’nia trong gùi và đi, bao giờ mệt ngồi nghỉ, lấy hạt K’nia đập ăn, một vài hạt đập trượt văng ra, và mọc thành cây. Vì thế, khi đi bộ, cứ khi nào mệt và đói, ta lại gặp một cây K’nia hiện ra, rợp bóng mát như một đặc ân của trời thả xuống ban cho con người.
Và quả là, trong chiến tranh, nhiều cán bộ chiến sĩ của ta đã dùng hạt K’nia thay lương thực. Mà mặt trận B3 (Tây nguyên) thời ấy đói lắm, hạt K’nia trở thành đặc ân của Yàng là đúng rồi.
Nhớ có hồi tôi xui một lãnh đạo TP.Pleiku là nên trồng K’nia trên một con đường ngắn mới mở là đường anh hùng Núp, vị này rất hăm hở, nhưng rồi sự đồng thuận trong “tập thể lãnh đạo” sao đó mà không thành.
Giờ K’nia ngày càng hiếm ở các buôn làng Tây nguyên, trừ bên Đắk Lắk vẫn còn khá nhiều cây K’nia cổ thụ. Có nhiều lý do, một là tính “thực dụng” của nó không cao, gỗ không được dùng nhiều trong đời sống. Hai là, một anh bạn là kỹ sư nông nghiệp bảo, dân đốt than rất thích loại này vì cho ra thành phẩm rất tốt. Thế thì nó phải bị hạ để đốt than thôi.
Lại cũng mới đây, vào resort của một người quen có cái sân rất đẹp và rộng ở ngoại ô TP.Pleiku, tôi xui nên trồng một cây K’nia giữa sân, thêm vài cụm dã quỳ nữa, gắn biển thật to, lại chả đông khách đến check in. Quả là, nhiều người lên Tây nguyên đều muốn tận mắt thấy K’nia nhưng giờ hiếm quá, nếu không có “thổ công” thì chịu.
Của đáng tội, muốn trồng K’nia ở phố cũng khó. Nếu trồng cây nhỏ thì rất lâu. Ở Gia Lai từng có một kỹ sư lâm nghiệp “đón đầu” K’nia bằng cách ươm loại cây này nhưng rồi rất ít người mua, bèn dẹp. Tôi từng mua của ông một cây 2 năm tuổi gửi ra tặng một trường cấp 3 ở Thanh Hóa theo đề nghị thiết tha của hiệu trưởng, không biết giờ này cây lớn đến đâu?
Còn trồng cây lớn thì phải di thực, và như đã nói, cây có rễ cọc rất dài, di thực cây cả rễ như thế rất khó. Nhưng mới đây lại một kỹ sư lâm nghiệp cho biết với kỹ thuật bây giờ có thể tạo rễ chứ không cần “dinh” nguyên rễ cọc để trồng.
Lại nữa, có ý kiến là trồng ở phố thì hạt rụng nhiều, có khi gây thương tích, và phải quét. Nhưng lại cũng hôm nọ, thấy ở một hội chợ có bán hạt K’nia. Ơ nếu thế thì hạt nó là một nguồn thu lớn mà? Được biết, trong y học thì hạt K’nia rất tốt để chiết xuất làm thuốc. Đây, thấy một trang y học nói về hạt K’nia như thế này: chứa các thành phần gồm nước 7,5%, dầu tự nhiên 67%, carbohydrate 9%, protein 3,4%, sắt 61,4 mg, canxi 103,3 mg, các loại vitamin cần thiết 37 mg…
Thì quả là cây K’nia, nổi tiếng thế nhưng với người thực dụng thì đúng là nó ít tác dụng. Có chăng chỉ còn là tác dụng di sản, tác dụng văn hóa. Thì cây đa, bến nước, sân đình chẳng hạn, cũng chỉ là những âm vang một thuở của người Việt, nhưng đã làm nên hồn cốt dân tộc.
Mà bây giờ đương phong trào du lịch, phong trào check in, lấy du lịch làm mũi nhọn, làm tiên phong, mỗi thành phố cao nguyên mà có một cụm, một dãy K’nia chẳng hạn, lại chả nườm nượp người đến và nở theo bao dịch vụ chính đáng để làm nguồn nuôi lại du lịch.
Và sực nhớ, như linh cảm K’nia sẽ mất, lâu rồi, mấy chục năm trước, tôi bỏ cả tháng trời lùng sục khắp Gia Lai tìm K’nia để chụp. Ở H.Krông Pa, vùng xa nhất của Gia Lai, trong sân một trường học có cây K’nia rất to, bóng mát trùm sân, nghe đâu giờ cũng không còn.