Chỉ trong vòng vài năm, trí tuệ nhân tạo (AI) đã len lỏi vào từng ngóc ngách của đời sống. Giáo dục – một lĩnh vực tưởng chừng mang tính “con người” nhiều nhất – nay cũng đang đứng trước những thay đổi lớn chưa từng có. Những lớp học ảo cá nhân hóa, công cụ chấm điểm tự động, trợ lý học tập 24/7… đang được ca ngợi như phép màu của thời đại số. Tuy nhiên, bên cạnh những hứa hẹn là không ít thách thức khiến chúng ta phải lưu tâm.
Một nghiên cứu mới đây của chúng tôi đã cung cấp cái nhìn toàn cảnh về tình trạng ứng dụng AI trong giáo dục tại 9 nước ASEAN, bao gồm Việt Nam, Indonesia, Thái Lan, Malaysia, Philippines, Campuchia, Lào, Myanmar và Timor-Leste. Qua đó cho thấy AI đang từng bước định hình lại phương thức dạy và học trong khu vực, nhưng thực tiễn triển khai là một bức tranh không đều màu. Nhiều nước đã xây dựng chiến lược AI quốc gia và có đề cập đến giáo dục, một số nước thì vẫn chỉ dừng lại ở các chính sách số hóa chung chung, chưa có khung pháp lý chuyên biệt về AI trong giáo dục.
Bối cảnh địa lý, điều kiện kinh tế cũng đang làm sâu sắc thêm bất bình đẳng trong tiếp cận AI giữa học sinh ở đô thị và học sinh ở vùng sâu vùng xa. Một vấn đề khác đó là sự thiếu hụt năng lực số của đội ngũ giáo viên. Ở nhiều nước, một bộ phận lớn giáo viên phổ thông không được đào tạo bài bản về cách sử dụng công nghệ AI trong giảng dạy. Họ loay hoay với những công cụ mới, không biết cách tận dụng AI để cá nhân hóa bài học hay phát hiện học sinh gian lận bằng AI. Trong khi đó, AI yêu cầu năng lực phức tạp hơn nhiều: biết đặt lệnh (prompt engineering), đánh giá tính đúng đắn và đạo đức của kết quả AI đưa ra, và tích hợp AI vào phương pháp sư phạm mới.
Trí tuệ nhân tạo được sử dụng trong giáo dục (Tranh minh họa tạo bằng AI).
Vấn nạn gian lận học thuật bằng AI
Sự phổ biến của AI cũng tạo ra một cuộc khủng hoảng âm thầm về đạo đức học đường: Gian lận học thuật bằng AI (AI plagiarism). Khác với đạo văn truyền thống (sao chép từ tài liệu có sẵn), AI plagiarism là hình thức mới: người học đưa yêu cầu vào chatbot (prompt), nhận lại bài viết gần như nguyên bản mới, rồi nộp như bài của mình. Văn bản tạo ra bởi AI thường không trùng khớp hoàn toàn với bất kỳ nguồn nào. Một số công cụ thậm chí còn có chế độ “anti-detection mode” – được thiết kế để đánh lừa chính phần mềm phát hiện AI. Trong cuộc chạy đua này, AI viết luôn đi trước AI kiểm tra một bước.
Không những vậy, ranh giới giữa hỗ trợ và gian lận rất mong manh. Một mặt, AI nếu dùng đúng cách, có thể là công cụ đắc lực để gợi mở ý tưởng, cải thiện văn phong, ngữ pháp — tất cả đều giúp học tốt hơn. Mặt khác, nhiều người học hiện nay không cố tình gian lận, mà đơn giản không biết mình đã phạm lỗi đạo văn. Họ nghĩ rằng AI viết chứ không phải người khác, nên không cần trích nguồn. Tuy nhiên, đạo văn không chỉ là chép của người khác mà còn là tuyên bố cái không phải của mình thành của mình.
Sự nhập nhằng này càng đáng lo khi giáo viên cũng chưa được đào tạo để phân biệt rõ ràng. Hệ quả là: trong cùng một lớp học, có em dùng AI để chỉnh sửa văn phong, có em để AI viết nguyên cả bài luận – và cả hai đều nộp bài rồi nhận về cùng một điểm số.
Giáo dục đang đối diện một câu hỏi hóc búa: khi nào thì AI là “trợ giảng”, và khi nào thì trở thành “kẻ làm bài hộ”? Khi không định nghĩa rõ điều này, chúng ta không chỉ thả lỏng kỷ luật học đường, mà còn làm suy yếu động lực học tập thực chất. Và nếu vậy, có phải chúng ta đang nuôi dưỡng một thế hệ quen với việc phụ thuộc vào máy móc để suy nghĩ?
Nghiên cứu của chúng tôi đã chỉ ra rằng, hầu hết nước ASEAN chưa có chính sách quốc gia cụ thể về đạo đức AI trong giáo dục. Một số trường đại học như Chulalongkorn (Thái Lan), VinUniversity (Việt Nam) hay University of the Philippines (Philippines) đã ra hướng dẫn nội bộ, nhưng chưa đủ tầm bao quát. Hầu hết giáo viên trong khu vực vẫn chưa được đào tạo để nhận biết hay xử lý các trường hợp dùng AI sai cách. Không quốc gia nào trong khu vực có một bộ quy tắc chuyên biệt dành cho AI trong giáo dục — bao gồm cách dùng AI hợp pháp, tiêu chí đạo đức, nguyên tắc trích dẫn, và biện pháp xử lý khi vi phạm.
Điều đáng lo ngại là khoảng trống chính sách này đang bị tận dụng để “lách luật”, khi người học dễ dàng biện minh cho việc sử dụng AI không trích dẫn là không bị cấm. Các trường học, nếu không kịp thời xây dựng chuẩn mực, sẽ đứng trước nguy cơ mất kiểm soát chất lượng học thuật trong thời gian ngắn sắp tới.
Từ kết quả nghiên cứu, chúng tôi đề xuất một số hướng hành động cấp thiết nhằm xây dựng môi trường giáo dục có trách nhiệm trong bối cảnh AI ngày càng phổ biến. Trước hết, cần ban hành các quy định quốc gia về đạo đức sử dụng AI trong giáo dục. Những quy định này phải xác định rõ ràng nghĩa vụ trích dẫn nguồn, phạm vi trách nhiệm của người học và người dạy khi sử dụng AI, cũng như hình thức xử lý nếu công cụ bị lạm dụng vào mục đích gian lận học thuật.
Song song với đó, việc đào tạo giảng viên và sinh viên về kỹ năng nhận diện và sử dụng AI một cách hiệu quả là điều không thể thiếu. Các hoạt động giảng dạy nên tích hợp những tình huống mô phỏng, hướng dẫn kỹ thuật dùng AI hợp lý trong viết bài, phân tích, phản biện — giúp sinh viên vừa học cách sử dụng công nghệ, vừa giữ được sự chủ động và trung thực trong tư duy.
Một giải pháp lâu dài khác là tích hợp học phần Đạo đức số vào chương trình học. Học phần này cần trang bị kiến thức về quyền riêng tư, bảo vệ dữ liệu, trách nhiệm thuật toán, cũng như các tình huống đạo đức trong môi trường số, từ đạo văn bằng AI đến thao túng hình ảnh bằng deepfake (hình ảnh, video được tạo bởi AI).
Ngoài ra, để khuyến khích văn hóa học thật – viết thật, các phương pháp đánh giá cũng cần thay đổi. Việc đánh giá nên chuyển trọng tâm từ sản phẩm cuối cùng sang quá trình tư duy, thông qua các hình thức như thuyết trình trực tiếp, phản biện nhóm, hoặc yêu cầu người học mô tả cách họ sử dụng công cụ hỗ trợ, những gì đã giữ lại hay điều chỉnh từ gợi ý của AI. Điều này giúp đảm bảo rằng bài nộp không chỉ là văn bản hoàn chỉnh, mà là kết quả của quá trình học tập thực chất.
Trong cuộc đua chuyển đổi số, chúng ta cần vừa chủ động tận dụng sức mạnh của AI, vừa xây dựng những giới hạn đạo đức rõ ràng để không đánh mất nền tảng cốt lõi của giáo dục: nuôi dưỡng sự trung thực, khả năng tư duy độc lập, tư duy phản biện và tinh thần trách nhiệm cá nhân. AI không thể bị cấm, nhưng hoàn toàn có thể được định hướng. Và nếu muốn AI thực sự trở thành người bạn đồng hành của giáo dục, đã đến lúc các trường, nhà quản lý và xã hội cùng hành động để định hình lại cách chúng ta học — trong kỷ nguyên mà máy móc đã bắt đầu “học hộ” người.
Tác giả: Chị Nguyễn Phương Mai có bằng Tiến sĩ Quản trị kinh doanh từ Đại học Paris 1 Pantheon-Sorbonne cộng hòa Pháp. Hiện chị làm công tác giảng dạy và nghiên cứu tại Đại học Kinh tế Quốc dân.
Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!