Môn xiếc “Wall of Death” (Bức tường tử thần) tưởng chừng đã lùi vào dĩ vãng, nhưng đâu đó giữa những phiên chợ vùng sông nước miền Tây, một gánh xiếc gia đình vẫn kiên cường bám trụ, trở thành gánh xiếc mô tô bay cuối cùng còn sót lại trên dải đất hình chữ S.
Gánh xiếc Hiếu Nghĩa, cái tên gắn liền với những màn biểu diễn thót tim, được dẫn dắt bởi ông Huỳnh Văn Niệm, 75 tuổi. Bắt đầu theo nghề từ năm 16 tuổi dưới sự hướng dẫn của anh trai, một diễn viên xiếc mô tô bay kỳ cựu, ông Niệm nay đã không còn trực tiếp biểu diễn mà truyền lại ngọn lửa đam mê cho các con trai mình.
Nhớ về thời hoàng kim của xiếc và các loại hình giải trí ngoài trời, ông Niệm bồi hồi kể: “Những năm 1983 tôi ra Hà Nội diễn xiếc ở công viên Thống Nhất, khán giả đến đông lắm, diễn gần 100 suất/ngày còn không kịp phục vụ. Ngày ấy, tôi còn đi truyền nghề cho nhiều đoàn xiếc trong và ngoài nước như Lào, Nhật, Campuchia… Bây giờ nghề này chua lắm, người trẻ bây giờ không còn hứng thú nữa, muốn giữ nghề mà sao khó quá”.
Hàng chục năm qua, gánh xiếc của ông Niệm đã rong ruổi khắp mọi miền đất nước, từ miền Tây mùa nước nổi đến miền Trung nắng gió, rồi ngược lên vùng núi phía Bắc. Nửa đời người gắn bó với mô tô bay, ông Niệm chứng kiến nhiều học trò của mình đã phải bán cả sân khấu biểu diễn làm sắt vụn. Giờ đây, chỉ còn ông và các con trai vẫn cố gắng bám trụ, duy trì bộ môn nghệ thuật đầy mạo hiểm này.
Hơn một thập kỷ trở lại đây, lượng khách đến xem xiếc giảm sút đáng kể. Tại An Giang, nơi đoàn đang lưu diễn, cứ 17h hàng ngày, diễn viên Huỳnh Việt Lào (con trai thứ của ông Niệm) lại mang chiếc xe biểu diễn ra trước cổng rạp, nẹt pô ầm ĩ để thu hút sự chú ý của khán giả.
Bà Nguyễn Thị Tay, vợ ông Niệm, không chỉ là người bạn đời mà còn là “tay hòm chìa khóa” của gánh xiếc. Gần 50 năm trước, bà là một khán giả mê mẩn những màn biểu diễn của ông Niệm ở Bến Tre, rồi bén duyên và cùng ông rong ruổi khắp nơi. Bà sinh cho ông 4 người con trai, trong đó 3 người nối nghiệp cha, với 2 diễn viên chính và 1 người dự bị.
Giá vé xem xiếc, dao động từ 20.000 đến 30.000 đồng/người, đã được giữ nguyên hơn 10 năm qua, phản ánh phần nào sự khó khăn trong việc duy trì hoạt động.
Ba diễn viên chính của gánh xiếc Hiếu Nghĩa là anh Huỳnh Việt Lào, Huỳnh Nam Quốc và anh Nguyễn Văn Minh. Hai anh em Lào và Quốc được cha mẹ đặt tên theo những kỷ niệm trong hành trình lưu diễn. Riêng Nguyễn Văn Minh, một người hàng xóm yêu thích bộ môn này, đã xin theo và được ông Niệm tận tình truyền nghề.
Những chiếc mô tô biểu diễn, vốn là xe Peugeot của Pháp từ thời ông Niệm, nay chỉ còn lại phần khung. Chúng đã được hàn nối, thay thế nhiều lần với động cơ Honda và tay ga chế lại để phù hợp với những màn nhào lộn trên “bức tường tử thần”.
Mỗi buổi diễn kéo dài 15 phút, bắt đầu với màn xuất phát của Huỳnh Việt Lào, tiếp nối là màn đồng diễn của cả ba người, và kết thúc bằng những động tác khó do diễn viên Nam Quốc thực hiện. Sân khấu đặc biệt với đường kính 5m, cao hơn 5m, được ghép từ các miếng gỗ vuông góc với mặt đất, tạo thành một vòng tròn. Khán giả đứng ở độ cao hơn 4m, cảm nhận rõ sự rung chuyển, rầm rập mỗi khi xe lao vút qua, mang lại cảm giác hồi hộp đến thót tim.
Tiền tip từ khán giả là nguồn thu nhập quan trọng đối với gánh xiếc. Nếu như thời hoàng kim, ông Niệm từng nhận được số tiền tip đủ mua 2 cây vàng (tương đương 2 chiếc Honda 67 thời bấy giờ) chỉ trong một buổi diễn, thì nay, số lượng khán giả mỗi đợt chỉ còn khoảng 20-30 người. Việc vừa điều khiển xe, vừa khéo léo lấy những tờ tiền tip từ tay khán giả đòi hỏi kỹ năng và sự chính xác tuyệt đối.
Anh Nam Quốc, người được ông Niệm đánh giá là giỏi nhất trong số các con theo nghề, bắt đầu biểu diễn từ năm 22 tuổi và nay đã ngoài 40. Anh nhớ lại: “Cách đây cả hơn chục năm, khán giả đến xem xiếc mô tô bay đông lắm, tiền tip nhiều khi kẹp đầy 2 tay mà không hết. Khán giả xếp kín sân khấu, người sau chen lên để nhìn qua vai người đứng trước, phía ngoài khán giả đợi mua vé cũng đứng kín cổng. Ở nhiều vùng quê người dân không có điều kiện, nhiều thanh niên còn trèo qua rào để xem”.
Tuy nhiên, anh Quốc không có ý định truyền nghề lại cho thế hệ tiếp theo. “Thằng nhỏ nhà mình nó còn bé quá, mà giờ cho nó đi học, có nhiều cách, nhiều lựa chọn để sau này kiếm sống”, anh chia sẻ, thể hiện sự lo lắng về tương lai của bộ môn này.
Khi không có suất diễn, anh Quốc lại phụ vợ bán cá viên chiên ngay lối vào sân khấu. Vài năm gần đây, khi xiếc mô tô bay không còn thu hút, anh Quốc đã chuyển hướng kinh doanh, mở quán cơm ở Sóc Trăng. Tuy nhiên, vì tình yêu với bộ môn này và lòng hiếu thảo với cha, anh vẫn gác lại việc gia đình để đi diễn cùng ông.
Sân khấu xiếc mô tô bay và khu bàn ghế bán cá viên chiên của vợ chồng anh Quốc là hình ảnh quen thuộc. Mỗi tối, gánh xiếc diễn từ 5-6 suất, nhưng mùa mưa ở miền Nam thường xuyên làm gián đoạn các buổi diễn. Hai đêm diễn đầu tiên chỉ thu về khoảng 5-10 triệu đồng, số tiền ít ỏi này phải gánh vác mọi chi phí sân bãi, phụ phí, di chuyển và sinh hoạt cho cả đoàn 10 người.
Khi màn đêm buông xuống và gánh xiếc ngừng đón khách, chăn gối của cả gia đình lại được trải ra ngay trong sân khấu. Đêm nay, cũng như bao đêm khác trên hành trình lưu diễn dài đằng đẵng, sân khấu là mái nhà tạm bợ của gia đình ông Niệm.
Bên ngoài, ông Niệm cùng các con trai mới bắt đầu bữa tối muộn sau khi buổi diễn kết thúc. Họ cùng nhau kể lại những màn biểu diễn, tổng kết số tiền thu được trong ngày, và bàn bạc về lời mời đi diễn tiếp theo ở Kiên Giang.
Trong khi đó, những đứa trẻ, được anh Quốc đưa theo trong kỳ nghỉ hè, đã trải chiếu sẵn trong sân khấu, tìm niềm vui giải trí qua màn hình điện thoại, một hình ảnh đối lập đầy ý nghĩa giữa truyền thống và hiện đại, giữa một nghệ thuật đang lụi tàn và thế hệ tương lai.