Môn khoa học tự nhiên ở THCS: Nhiều ưu điểm nhưng không ít tồn tại

Sau bốn năm triển khai Chương trình giáo dục phổ thông 2018, cấp THCS đã hoàn tất một chu kỳ dạy học từ lớp 6 đến lớp 9. Đây là thời điểm quan trọng để đánh giá những kết quả đạt được, nhận diện khó khăn trong thực tiễn và đề xuất điều chỉnh nhằm đảm bảo chương trình đi vào thực chất, hiệu quả và bền vững.

Tích cực và tồn tại

Bộ GD-ĐT đang rà soát, điều chỉnh nội dung một số môn học để phù hợp với việc đã sáp nhập các địa phương và thực hiện mô hình chính quyền địa phương hai cấp. Do đó, việc xem xét lại mô hình tổ chức dạy học môn khoa học tự nhiên ở cấp THCS là hết sức cần thiết trong bối cảnh hiện nay.

Thực tế triển khai môn khoa học tự nhiên trong bốn năm qua cho thấy đã đạt được nhiều điểm tích cực. Tư duy xây dựng chương trình theo hướng tích hợp giúp học sinh tiếp cận kiến thức khoa học dưới góc nhìn liên môn, gắn liền với thực tiễn, từ đó phát triển năng lực tư duy khoa học, giải quyết vấn đề và vận dụng kiến thức vào cuộc sống là một trong những ưu điểm nổi bật. 

Đồng thời, chương trình tạo điều kiện để đổi mới phương pháp dạy học, đa dạng hóa hình thức kiểm tra, đánh giá, tăng cường vai trò của thực hành, thí nghiệm và hoạt động trải nghiệm thực tiễn.

Tuy nhiên, những tồn tại cũng rất đáng chú ý. Trước hết là sự không tương thích giữa mô hình tích hợp và năng lực đội ngũ giáo viên. Phần lớn giáo viên THCS hiện nay chỉ được đào tạo theo đơn môn, trong khi chương trình yêu cầu giảng dạy liên môn. Điều này dẫn đến tình trạng lúng túng, quá tải, thậm chí lệch trọng tâm khi giảng dạy, nhất là ở lớp 8 và lớp 9, các lớp mà nội dung học ngày càng chuyên sâu.

Bên cạnh đó, cách tổ chức dạy học theo các chủ đề được tổ chức song song để giải quyết khó khăn chưa có giáo viên dạy toàn bộ các chủ đề của môn khoa học tự nhiên dễ khiến nội dung mất đi tính mạch lạc, thiếu logic phát triển giữa các khái niệm và các chủ đề. 

Nhiều giáo viên soạn bài theo hướng “gom nội dung” hơn là thiết kế liên kết có chủ đích, khiến cho học sinh học rời rạc, thiếu nền tảng tư duy hệ thống. Đây là rào cản lớn đối với việc hình thành tư duy khoa học bền vững, đặc biệt là đối với môn học khoa học tự nhiên.

Đề xuất giải pháp

Trên cơ sở phân tích thực tiễn và yêu cầu phát triển, việc điều chỉnh nội dung môn khoa học tự nhiên theo hướng tích hợp đầu cấp, phân hóa cuối cấp là một lựa chọn hợp lý và khả thi. 

Cụ thể, lớp 6, lớp 7 nên tiếp tục triển khai dạy học tích hợp theo chủ đề, gắn kết kiến thức với thực tiễn, trải nghiệm và rèn luyện kỹ năng tổng hợp. Đây là giai đoạn hình thành nền tảng tư duy khoa học và khơi gợi hứng thú học tập cho học sinh.

Từ lớp 8, chương trình cần chuyển sang phân hóa, do đó nên điều chỉnh nội dung và tổ chức dạy học theo ba phân môn riêng: vật lý, hóa học và sinh học. 

Mỗi phân môn nên do giáo viên chuyên trách giảng dạy, giúp đảm bảo chiều sâu kiến thức, hỗ trợ thi tuyển sinh và tạo nền tảng cho định hướng nghề nghiệp học tiếp lên cấp THPT hoặc lựa chọn học nghề phù hợp và đặc biệt giúp học sinh lựa chọn các môn học vật lý, hóa học và sinh học ở cấp THPT một cách dễ dàng hơn dựa vào có căn cứ khoa học và nền tảng, sở trường và đam mê của chính mình. 

Mô hình này sẽ giúp khắc phục tình trạng giáo viên quá tải vì phải dạy trái chuyên môn, đồng thời tạo sự mạch lạc và hiệu quả trong học tập.

Cùng với đó, cần tổ chức bồi dưỡng lại đội ngũ giáo viên phù hợp với định hướng mới. Ở lớp 6, lớp 7 cần giáo viên tích hợp có năng lực thiết kế chủ đề và tổ chức trải nghiệm; ở lớp 8, lớp 9 cần giáo viên có chuyên môn sâu theo từng phân môn. 

Song song, Bộ GD-ĐT cần ban hành tài liệu hướng dẫn chuyên môn, học liệu số phù hợp với từng giai đoạn phát triển chương trình. Hình thức thi tuyển sinh lớp 10 trường THPT chuyên cũng cần được rà soát và điều chỉnh để đồng bộ với nội dung chương trình và hướng dẫn điều chỉnh nội dung dạy học môn khoa học tự nhiên.

Cuối cùng, cần tăng cường đầu tư điều kiện dạy học như phòng thí nghiệm, thiết bị thực hành, học liệu điện tử, đặc biệt ở các vùng khó khăn. Đồng thời, cần có cơ chế theo dõi, đánh giá hiệu quả sau điều chỉnh để tiếp tục hoàn thiện chính sách dựa trên bằng chứng khoa học và thực tiễn.