Nhà báo Phạm Quỳnh cho rằng Nam kỳ đầu thế kỷ 20 là vùng đất “mới đủ đường”, con người luôn tiến thủ, không bận lòng những gì đã qua.
Một tháng ở Nam kỳ xuất bản lần đầu cách đây 107 năm, chia làm ba kỳ không liên tục trên tờ Nam Phong tạp chí (số 17, 19 và 20 từ tháng 11/1918 đến hai tháng đầu năm 1919). Nội dung xoay quanh khoảng thời gian nhà văn hóa, nhà báo Phạm Quỳnh (1892-1925) chu du miền Nam, đi đó đi đây khắp Lục tỉnh để “mắt thấy tai nghe tỏ tường nhiều sự, mở rộng kiến văn”. Ông bắt đầu viết du ký sau khi về Bắc, cho đăng báo vì muốn “đem lời thành thực mà giãi bày bàn bạc cùng quốc dân”.
Tác phẩm “Một tháng ở Nam Kỳ” do nhà xuất bản Thế Giới liên kết Omega+ phát hành tháng 6. Bìa sách dùng họa đồ toàn cảnh Sài Gòn năm 1898 do Gaston Pusch vẽ. Ảnh: Omega+
Hành trình của tác giả bắt đầu từ chuyến xe lửa từ Hà Nội xuống Hải Phòng ngày 21/8/1918. Hôm sau, ông rời Hải Phòng để lên tàu thủy Porthos xuôi về nam rồi cập cảng Sài Gòn bốn ngày sau. Khi đó, Phạm Quỳnh mới 26 tuổi nhưng có những nhận xét tinh tế, sâu sắc về địa chất, con người, văn hóa, lịch sử, nếp sống chốn Nam kỳ.
Ông quan sát tỉ mỉ, so sánh Bắc kỳ và Nam kỳ sau khi tiếp xúc khí vị nồng nàn của miền Nam, nhất là Sài Gòn khi đi qua con đường Catinat, Charner, Xã Tây, nhà hát Tây, nhà dây thép, phủ Toàn quyền. Với học giả Phạm Quỳnh, vùng đất này “mới đủ đường” còn con người hăm hở tiến thủ, chưa từng bận lòng với những “nỗi thương cũ tiếc xưa”. Ông mô tả nơi đây không có dấu vết của các tòa thành cổ hay góc miếu xưa, chỉ có các cánh đồng mênh mông không thấy điểm dừng và sức người làm không xuể.
Phạm Quỳnh nhận xét: “Cho nên cái cảm giác của người mới bước chân tới đây là cái cảm giác vui, vui mà tin cậy ở cái tương lai, chớ không phải buồn mà thương tiếc cho sự ký vãng”.
“Phạm Quỳnh – Tuyển tập du ký” là một tập ký khác của ông do nhà xuất bản Tri Thức phát hành năm 2013. Ảnh: NXB Tri Thức
Bên cạnh thăm thú khắp nơi, ông gặp nhiều bậc danh sĩ, tri thức, đồng nghiệp trong làng báo đất Lục châu như Bùi Quang Chiêu và Nguyễn Phú Khai của tờ La Tribune indigène, Nguyễn Văn Cư (Đại Việt tập chí), Phủ Bảy Lê Quang Liêm (Long Xuyên Khuyến học Hội), Võ Văn Thơm (An Hà nhựt báo)… Theo tác giả Nguyễn Quang Diệu – người khảo chú và giới thiệu tác phẩm, những nhận định của học giả Phạm Quỳnh về làng báo, nghề xuất bản, chuyện hợp quần hơn 100 năm trước giữ nguyên tính thời sự đến nay.
“Nếu hết thảy các nhà làm báo ai cũng hiểu cái nghĩa vụ của nghề làm báo thì còn nghề gì đẹp bằng, hay bằng, cao thượng bằng, đủ khiến cho người ta tận tụy một đời mà theo đuổi cho cùng? Đương buổi mới cũ giao nhau, cái tư tưởng quốc dân chưa biết lấy gì làm chuẩn đích, bọn mình nên đề xướng những chủ nghĩa hay để dìu dắt quốc dân vào con đường chánh đáng, đừng để cho xa [sa] lạc vào những ngõ ngách hiểm nghèo. Về đường giáo dục, về đường xã hội, về đường chánh trị, về đường phong tục, về đường văn chương, về đường đạo đức, cái thế lực của bọn ta có thể bao gồm hết thảy. Một lời công luận của ta có thể làm cho người ta bỏ đường tà mà theo đường chánh, hay là bỏ đường chánh mà theo đường tà được”, trích tập ký của ông.
Phạm Quỳnh là nhà văn hóa, nhà báo, nhà văn và quan đại thần triều Nguyễn. Ông là người tiên phong trong việc quảng bá chữ Quốc ngữ và dùng tiếng Việt để viết lý luận, nghiên cứu. Phạm Quỳnh sinh tại Hà Nội, mồ côi cha mẹ từ nhỏ nhưng sớm bộc lộ tố chất. Ông tốt nghiệp bằng Thành chung trường Bưởi, 16 tuổi đã làm việc tại Viện Viễn Đông Bác Cổ. Ông viết báo, làm chủ bút Nam Phong tạp chí, cộng tác Đông Dương tạp chí, làm giảng viên trường Cao đẳng Hà Nội, sáng lập hội Khai trí Tiến Đức… Ngoài ra, ông là tác giả, dịch giả của nhiều bài viết và sách văn học, triết học, ngụ ngôn, tuồng hát, tùy bút, cùng nhiều công trình khảo cứu đồ sộ.
Phương Thảo