Tên lửa Trường Chinh 3B đưa tàu thăm dò Mặt Trăng Hằng Nga 4 của Trung Quốc vào quỹ đạo (Ảnh: Reuters).
Mỹ, Trung Quốc và Nga đang dẫn đầu trong lĩnh vực không gian, nỗ lực khẳng định vị thế thông qua các sứ mệnh Mặt Trăng, khai thác tài nguyên vũ trụ và phát triển hạ tầng không gian bền vững.
Khác với thời Chiến tranh Lạnh, khi Mỹ và Liên Xô tranh giành “bước chân đầu tiên” trên Mặt Trăng, cuộc đua ngày nay hướng tới mục tiêu lớn hơn: thiết lập căn cứ lâu dài, khai thác tài nguyên quý giá và đặt nền móng cho hành trình chinh phục sao Hỏa. Đằng sau ánh hào quang của tên lửa và tàu vũ trụ là những tham vọng kinh tế, chiến lược và cả nguy cơ xung đột mới.
Chương trình Artemis: Tham vọng dẫn đầu của Mỹ
Chương trình Artemis của NASA, được khởi động dưới thời Tổng thống Donald Trump năm 2019, là nỗ lực đầy tham vọng nhằm đưa con người trở lại Mặt Trăng lần đầu tiên kể từ sứ mệnh Apollo năm 1972. Mục tiêu chính của Artemis là thiết lập sự hiện diện bền vững trên Mặt Trăng, đặc biệt tại vùng cực nam, nơi được cho là chứa băng nước và các tài nguyên quý giá như heli-3. Theo NASA, Artemis không chỉ là chương trình thám hiểm mà còn là bước đệm để đưa con người lên sao Hỏa trong tương lai.
Artemis được chia thành 3 giai đoạn chính: (i) Artemis I (2022): Chuyến bay không người lái thành công, thử nghiệm tàu vũ trụ Orion và tên lửa Hệ thống Phóng Không gian (SLS). (ii) Artemis II (dự kiến tháng 9 này): Chuyến bay có người lái đầu tiên, đưa 04 phi hành gia vào quỹ đạo Mặt Trăng nhưng không hạ cánh. (iii) Artemis III (dự kiến sớm nhất tháng 9/2026): Đưa con người, bao gồm người phụ nữ đầu tiên và người da màu đầu tiên, hạ cánh xuống cực nam Mặt Trăng.
Tuy nhiên, chương trình Artemis đang đối mặt nhiều thách thức. Chi phí của Artemis ước tính lên tới 93 tỷ USD đến năm 2025, tăng từ dự kiến ban đầu là 86 tỷ USD. Các vấn đề kỹ thuật và gián đoạn do đại dịch Covid-19 khiến lịch trình bị trì hoãn. Artemis II ban đầu dự kiến diễn ra năm 2024, nhưng đã bị lùi sang tháng 9 và Artemis III có thể bị trì hoãn thêm.
Để đảm bảo hợp tác quốc tế và quản trị không gian, NASA đã đưa ra Hiệp định Artemis vào năm 2020, với 10 nguyên tắc cốt lõi nhằm thúc đẩy sự minh bạch, an toàn và bền vững trong thám hiểm Mặt Trăng. Đến nay, 44 quốc gia, gồm Cộng hòa Dominica, đã ký hiệp định này. Các nguyên tắc gồm chia sẻ dữ liệu khoa học công khai, bảo vệ di sản không gian (như địa điểm hạ cánh của Apollo 11), thiết lập các “khu vực an toàn” để tránh xung đột giữa các quốc gia hoạt động trên Mặt Trăng.
Tuy nhiên, Trung Quốc và Nga phản đối Hiệp định Artemis, cho rằng các “khu vực an toàn” có thể không phù hợp luật quốc tế, đặc biệt là Hiệp ước Không gian 1967, vốn quy định không quốc gia nào được tuyên bố chủ quyền trên Mặt Trăng. Điều này tạo ra căng thẳng trong việc thiết lập các tiêu chuẩn khai thác tài nguyên không gian.
Một trong những điểm nhấn của chương trình Artemis là kế hoạch xây dựng lò phản ứng hạt nhân trên Mặt Trăng trước năm 2030 để cung cấp năng lượng ổn định 24/7 cho các căn cứ. Quyền Giám đốc NASA Sean Duffy nhấn mạnh: “Chúng ta đang ở trong cuộc đua với Trung Quốc để tới Mặt Trăng. Và để có một căn cứ ở đó, chúng ta cần năng lượng”. Lò phản ứng 100 kW này sẽ là chìa khóa để khai thác tài nguyên tại cực Nam, nơi có băng nước và ánh sáng Mặt Trời dồi dào.
Tuy nhiên, việc xây dựng lò phản ứng trên Mặt Trăng đối mặt nhiều thách thức, từ vận chuyển, lắp ráp an toàn đến xử lý chất thải phóng xạ. Các chuyên gia đề xuất giải pháp “lai”, sử dụng nhiên liệu từ Trái Đất và vật liệu địa phương như sắt, nhôm, silicon để xây dựng cấu trúc và lớp chắn. Tiến sĩ Ian Whittaker, nhà vật lý thiên văn tại Đại học Nottingham, nhận định: “Mặt Trăng có những điều kiện khắc nghiệt, đặc biệt là đêm Mặt Trăng kéo dài 14 ngày Trái Đất, khiến năng lượng Mặt Trời không đủ. Lò phản ứng hạt nhân sẽ là giải pháp tối ưu để duy trì hoạt động liên tục”.
Trạm Nghiên cứu Mặt Trăng Quốc tế (ILRS): Tham vọng chung của Trung Quốc và Nga
Theo TASS, Trạm Nghiên cứu Mặt Trăng Quốc tế (ILRS), do Trung Quốc và Nga dẫn đầu, là đối trọng trực tiếp với Artemis. Dự án được thiết kế để trở thành căn cứ khoa học – công nghệ tại cực Nam Mặt Trăng, có khả năng mở rộng, vận hành tự động, phục vụ các nhiệm vụ dài hạn. Tính đến tháng 8 năm nay, 17 quốc gia, bao gồm Ai Cập, Pakistan, Venezuela, Thái Lan và Nam Phi, đã bày tỏ ý định tham gia ILRS.
Lộ trình phát triển ILRS: (i) Năm 2028: Sứ mệnh Hằng Nga 8 sẽ triển khai các hệ thống nền tảng, bao gồm công nghệ in 3D để sản xuất gạch từ đất Mặt Trăng. (ii) Giai đoạn 2030 – 2035: Năm đợt phóng tên lửa siêu nặng để đưa các mô-đun hạ tầng thiết yếu lên Mặt Trăng. (iii) Sau năm 2035: Mở rộng căn cứ, kết nối với trạm vũ trụ quỹ đạo và các nút giao không gian tại vùng xích đạo và nửa tối Mặt Trăng.
Trung Quốc dự kiến đưa phi hành gia đầu tiên lên Mặt Trăng vào năm 2030, sử dụng tên lửa Trường Chinh 9, với lực đẩy gấp đôi so với các tên lửa hiện tại của Mỹ. Nga, với kinh nghiệm từ thời Liên Xô, đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển lò phản ứng hạt nhân công suất 0,5 MW, dự kiến hoàn thành vào năm 2035.
Trung Quốc đang dẫn đầu trong ứng dụng công nghệ in 3D để xây dựng hạ tầng Mặt Trăng. Theo ông Wu Weiren, trưởng thiết kế Chương trình thám hiểm Mặt Trăng của Trung Quốc, thiết bị đầu tiên trên thế giới sản xuất gạch từ đất Mặt Trăng đã được phát triển, sử dụng ánh sáng Mặt Trời và kỹ thuật quang sợi để truyền năng lượng. Điều này hứa hẹn giảm đáng kể chi phí vận chuyển vật liệu từ Trái Đất.
Ngoài ra, Trung Quốc đạt được những bước tiến đáng kể, như sứ mệnh Hằng Nga 6 (tháng 6/2025), mang về các mẫu đá và đất từ vùng tối Mặt Trăng, cung cấp dữ liệu quý giá về tài nguyên heli-3. Nga cũng đang phát triển các tàu Luna-25, 26, 27 và 28, với kế hoạch phóng trước năm 2028 để hỗ trợ ILRS.
Không giống Artemis, ILRS tập trung thu hút các quốc gia từ Trung Đông, Nam Á và châu Phi, tạo ra mạng lưới đối tác đa dạng. Theo ông Yury Borisov, Tổng giám đốc Roscosmos, lò phản ứng hạt nhân của ILRS sẽ được triển khai hoàn toàn tự động bằng robot, sử dụng công nghệ gần như đã sẵn sàng. Ấn Độ được mời tham gia, bày tỏ quan tâm đến việc hợp tác trong dự án lò phản ứng hạt nhân.
Tài nguyên Mặt Trăng: “Cơn sốt vàng” mới
Mặt Trăng đang trở thành điểm nóng cạnh tranh giữa các cường quốc (Ảnh: Getty).
Mặt Trăng được coi là kho báu tiềm năng với các tài nguyên như băng nước, heli-3 và kim loại đất hiếm. Băng nước tại cực Nam có thể được phân tách để tạo ra oxy, nước uống và nhiên liệu tên lửa, đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì các căn cứ Mặt Trăng và hỗ trợ sứ mệnh tới sao Hỏa. Helium-3, một đồng vị hiếm trên Trái Đất, được xem là nguồn nhiên liệu lý tưởng cho các lò phản ứng nhiệt hạch, có thể cung cấp năng lượng sạch với ít chất thải phóng xạ.
Theo Morgan Stanley, thị trường không gian toàn cầu có thể đạt giá trị 1.000 tỷ USD vào 2040, trong đó khai thác tài nguyên Mặt Trăng chiếm phần lớn. Tuy nhiên, Hiệp ước Không gian 1967 quy định, Mặt Trăng là tài sản chung của nhân loại, việc thiếu cơ chế rõ ràng về phân chia tài nguyên có thể dẫn đến căng thẳng toàn cầu.
Hiệp định Artemis của Mỹ cho phép các quốc gia và công ty tư nhân sở hữu tài nguyên khai thác được, nhưng Trung Quốc và Nga phản đối, cho rằng điều này vi phạm nguyên tắc “không chiếm đoạt” của Hiệp ước Không gian 1967. Tại Ủy ban Liên hợp quốc về Sử dụng Hòa bình Không gian Vũ trụ (COPUOS), một nhóm công tác đang nỗ lực tìm đồng thuận về các vấn đề pháp lý liên quan đến tài nguyên không gian, nhưng tiến trình này diễn ra chậm chạp.
Tiến sĩ Cassandra Steer, Phó giám đốc Viện nghiên cứu không gian Inspace, nhận định: “Nếu không có các quy định rõ ràng, cuộc đua khai thác tài nguyên Mặt Trăng có thể dẫn đến xung đột chính trị, tương tự các cuộc tranh giành thuộc địa trong lịch sử”. Bà nhấn mạnh, hợp tác quốc tế thông qua COPUOS là cần thiết để tránh “phân cực không gian” và đảm bảo sử dụng hòa bình các tài nguyên vũ trụ.
Cạnh tranh và hợp tác trong không gian
Cuộc đua không gian giữa Mỹ, Trung Quốc và Nga không chỉ là vấn đề công nghệ mà còn mang ý nghĩa địa chính trị sâu sắc. Mỹ, với lịch sử lâu dài và ngân sách không gian lớn nhất thế giới (60 tỷ USD), vẫn giữ lợi thế về công nghệ và quan hệ đối tác. Tuy nhiên, Trung Quốc, với 16 tỷ USD chi cho không gian năm 2024 và tốc độ phát triển nhanh, đang thu hẹp khoảng cách. Nga, dù bị hạn chế bởi lệnh trừng phạt, vẫn đóng vai trò quan trọng nhờ kinh nghiệm và hợp tác với Trung Quốc.
Sứ mệnh Hằng Nga 6 của Trung Quốc và Chandrayaan-3 của Ấn Độ (hạ cánh cực Nam Mặt Trăng năm 2023 với chi phí chỉ 74 triệu USD) cho thấy sự cạnh tranh ngày càng gay gắt. Trong khi đó, Mỹ đối mặt nguy cơ tụt hậu do cắt giảm ngân sách và chậm trễ trong chương trình Artemis.
Bất chấp cạnh tranh, lịch sử cho thấy không gian có thể là nơi thúc đẩy hợp tác. Trong Chiến tranh Lạnh, Mỹ và Liên Xô đã hợp tác về quản trị và khoa học không gian, xây dựng lòng tin lẫn nhau. Trạm Vũ trụ Quốc tế (ISS) là minh chứng cho sự cùng tồn tại giữa các đối thủ, với hơn 3.000 thí nghiệm được thực hiện bởi các phi hành gia từ nhiều quốc gia. Gần đây, tại Hội nghị thượng đỉnh Tương lai của Liên Hợp Quốc, các thông điệp từ ISS và trạm Thiên Cung của Trung Quốc nhấn mạnh tầm quan trọng của hợp tác quốc tế. Trung Quốc cũng bày tỏ sẵn sàng chia sẻ dữ liệu khoa học, bao gồm các mẫu đá Mặt Trăng, mở ra cơ hội đối thoại với Mỹ.
Giới chuyên gia nhận định xây dựng hạ tầng trên Mặt Trăng là thách thức kỹ thuật lớn. Việc vận chuyển, lắp ráp lò phản ứng hạt nhân đòi hỏi công nghệ tiên tiến và an toàn tuyệt đối. Ngoài ra, vấn đề rác thải không gian cũng trở nên nghiêm trọng, với hàng chục nghìn mảnh vỡ đe dọa các sứ mệnh. Các quốc gia cần hợp tác để phát triển công nghệ xử lý rác thải và đảm bảo an toàn cho các căn cứ Mặt Trăng.
Cuộc đua không gian không chỉ là câu chuyện của các siêu cường. Ấn Độ, Nhật Bản, Hàn Quốc và các công ty tư nhân như SpaceX, Blue Origin đang góp phần định hình tương lai không gian. Theo NASA, Mặt Trăng sẽ là “trạm nghỉ” để chuẩn bị cho các sứ mệnh sao Hỏa, với các khu định cư có thể chứa từ 10.000 đến 1 triệu người trong tương lai.
Thị trường không gian toàn cầu dự kiến đạt 1.000 tỷ USD vào năm 2040, quốc gia nào dẫn đầu trong khai thác tài nguyên sẽ nắm giữ lợi thế kinh tế và chiến lược. Tuy nhiên, để tránh “Chiến tranh Lạnh không gian”, các quốc gia cần thiết lập các quy định chung thông qua COPUOS và các kênh đối thoại song phương.