Dạy thêm, học thêm là hiện tượng đã tồn tại nhiều năm trong hệ thống giáo dục Việt Nam và vẫn đang gây tranh cãi trong dư luận xã hội. Dù đã có nhiều quy định từ Bộ Giáo dục và Đào tạo nhằm chấn chỉnh hoạt động này, nhưng thực tế cho thấy, việc học thêm vẫn tiếp diễn, thậm chí ở nhiều nơi, trở thành xu hướng tất yếu.
Câu hỏi đặt ra là: vì sao học sinh vẫn phải học thêm dù đã học đủ thời lượng chính khóa? Bài viết này xin bàn luận về một nguyên nhân nền tảng nhưng ít được nhìn nhận đầy đủ: cách thức ra đề thi trong các kỳ thi quan trọng.
Để giải quyết gốc rễ của vấn nạn học thêm tràn lan, thiết nghĩ, cần bắt đầu từ cải cách thi cử, nơi vốn dĩ được xem là “ngọn cờ đầu” trong công cuộc đổi mới giáo dục (Ảnh minh họa: D.T).
Trong những năm gần đây, đặc biệt là tại các kỳ thi chuyển cấp và kỳ thi tốt nghiệp THPT, nhiều đề thi vẫn tồn tại tình trạng vượt ngoài năng lực phổ thông trung bình, thiên về đánh đố, yêu cầu kiến thức mở rộng hoặc các dạng bài “mẹo”, dẫn đến việc học sinh không thể chỉ dựa vào nội dung giảng dạy trên lớp để làm bài tốt. Điều này tạo ra một “khoảng trống năng lực” mà học sinh buộc phải bù đắp thông qua việc học thêm.
Đơn cử như đề thi môn Ngữ văn tốt nghiệp THPT năm 2023. Phần nghị luận xã hội yêu cầu học sinh bàn luận về quan điểm: “Biết từ chối đúng lúc là cách để bảo vệ chính mình”. Đây là đề mở, có giá trị tư tưởng, nhưng lại đòi hỏi học sinh phải có kỹ năng lập luận chặt chẽ, khả năng liên hệ thực tế sâu sắc và vốn sống phong phú, đây là điều không dễ rèn luyện nếu chỉ học theo giáo án chính khóa.
Ở môn Toán, phần cuối đề thi thường bao gồm những câu phân hóa rất cao, tập trung vào các chuyên đề khó như tổ hợp, xác suất, giới hạn, tích phân… Những nội dung này đòi hỏi học sinh không chỉ nắm chắc lý thuyết mà còn phải được luyện tập cường độ cao, điều mà đa số học sinh chỉ có thể thực hiện tại các lớp học thêm hoặc trung tâm luyện thi chuyên biệt.
Một thực tế đáng quan ngại là cấu trúc đề thi hiện nay tuy có phân tầng nhận thức rõ ràng, nhưng phần điểm số dành cho các câu vận dụng cao lại chiếm tỷ trọng không nhỏ. Trong bối cảnh tuyển sinh đại học dựa vào kết quả thi tốt nghiệp THPT, những điểm số chênh lệch rất nhỏ, chỉ 0,25 hoặc 0,5 điểm cũng có thể khiến học sinh trượt khỏi nguyện vọng mong muốn.
Chính vì thế, học sinh và phụ huynh không thể không lo lắng. Tâm lý “học để thi” và “thi để đỗ” dẫn đến hệ quả: học thêm trở thành một “bảo hiểm thi cử”. Và đó không còn là sự lựa chọn tự nguyện mà là áp lực mang tính hệ thống.
Chương trình giáo dục phổ thông mới (GDPT 2018) được triển khai với mục tiêu cốt lõi là phát triển năng lực, giảm tải kiến thức, tăng cường tính cá thể hóa. Tuy nhiên, việc thi cử vẫn nặng về kiểm tra kiến thức hàn lâm, dạng đề khuôn mẫu, mẹo giải, chưa thực sự phản ánh được mục tiêu đổi mới.
Sự không đồng bộ này khiến nhiều giáo viên dù đổi mới phương pháp giảng dạy theo yêu cầu chương trình mới, nhưng đến giai đoạn ôn thi lại phải quay về “luyện thi theo đề cũ”. Học sinh dù học trải nghiệm, sáng tạo, nhưng khi bước vào kỳ thi lại phải áp dụng kỹ năng làm bài cứng nhắc, học tủ hoặc học mẹo. Và như một hệ quả logic, học thêm tiếp tục phát triển để lấp đầy khoảng cách giữa triết lý giáo dục và hiện thực thi cử.
Một vấn đề khác cần nhấn mạnh là tình trạng thiếu minh bạch trong hệ thống ngân hàng đề thi, thiếu định hướng ôn tập rõ ràng từ phía cơ quan quản lý. Dù Bộ GD&ĐT có công bố đề minh họa, đề tham khảo, nhưng chưa đủ để tạo thành một nền tảng học tập chính thống, công bằng cho mọi học sinh.
Trong khi học sinh ở các thành phố lớn có điều kiện tiếp cận với các trung tâm luyện thi, tài liệu chuyên đề, thậm chí là các “lò luyện đề” nắm bắt sớm xu hướng ra đề, thì học sinh vùng nông thôn, miền núi thường chỉ học dựa trên tài liệu phổ thông. Sự thiếu công bằng này khiến học thêm không còn là lựa chọn, mà là một “lối thoát” duy nhất cho những ai muốn đạt kết quả cao.
Để giải quyết gốc rễ của vấn nạn học thêm tràn lan, thiết nghĩ, cần bắt đầu từ cải cách thi cử, nơi vốn dĩ được xem là “ngọn cờ đầu” trong công cuộc đổi mới giáo dục. Một số kiến nghị có thể xem xét như:
Ra đề thi bám sát chương trình học chính khóa, tránh đánh đố và dùng mẹo.
Công khai ngân hàng đề và đề mẫu chuẩn hóa, giúp học sinh chủ động ôn luyện mà không cần lệ thuộc vào các trung tâm dạy thêm.
Phân hóa đề thi hợp lý, nhưng tránh tạo áp lực quá lớn lên nhóm học sinh trung bình – khá.
Đồng bộ hóa giữa chương trình – phương pháp giảng dạy – kiểm tra đánh giá, để học thật có thể thi thật.
Dạy thêm, học thêm không thể bị triệt tiêu hoàn toàn, vì trong nhiều trường hợp, nó vẫn có vai trò tích cực nếu được tổ chức đúng mục đích, đúng đối tượng và minh bạch. Tuy nhiên, khi dạy thêm trở thành hệ quả của sự bất hợp lý trong thi cử và đánh giá, thì đó là một vòng luẩn quẩn cần sớm được tháo gỡ.
Muốn vậy, không thể chỉ cấm đoán hay xử phạt, mà cần tiếp cận vấn đề bằng góc nhìn cải cách chính sách, bắt đầu từ một đề thi công bằng, khoa học và nhân văn, nơi năng lực thật được tôn trọng và cơ hội tiếp cận tri thức là bình đẳng với mọi học sinh.
Độc giả Nguyễn Nam Hưng