Ông Trump yêu cầu Iran đạt thỏa thuận hạt nhân trong 60 ngày nhưng không thành công và Israel lập tức tiến hành đòn không kích phủ đầu sau thời hạn này.
Hồi mùa xuân, Tổng thống Mỹ Donald Trump đưa ra tối hậu thư với lãnh tụ tối cao Iran Ali Khamenei, yêu cầu Tehran phải ngồi vào bàn đàm phán và đạt thỏa thuận hạt nhân trong vòng 60 ngày, nếu không “sẽ phải hứng chịu hậu quả”.
Thông tin được đưa ra trong bối cảnh quân đội Israel khi đó đã tiến hành các cuộc diễn tập không kích nhắm vào cơ sở hạt nhân Iran. Truyền thông Mỹ đầu tháng 4 đưa tin Israel đã lên kế hoạch tấn công các cơ sở này vào tháng 5, với mục tiêu trì hoãn chương trình hạt nhân của Tehran thêm ít nhất một năm.
Tuy nhiên, trong cuộc gặp Thủ tướng Benjamin Netanyahu tại Nhà Trắng hôm 7/4, ông Trump tuyên bố không ủng hộ kế hoạch tập kích. Trong cuộc họp báo chung vài ngày sau đó, Tổng thống Trump thông báo Mỹ và Iran đã bắt đầu đàm phán hạt nhân. Ông thúc giục Thủ tướng Netanyahu hoãn kế hoạch tấn công Iran để tạo điều kiện cho các cuộc đàm phán.
Nhưng khi các quan chức Mỹ công khai thể hiện quyết tâm theo đuổi con đường ngoại giao, Israel vẫn cảnh báo với Mỹ rằng họ đã quyết định phải tấn công Iran.
Cuối tháng trước, một nhóm nghị sĩ Mỹ tới Jerusalem gặp ông Netanyahu. Tại cuộc gặp này, Thủ tướng Israel tuyên bố Tel Aviv chắc chắn sẽ tấn công Tehran và họ không cần xin phép Mỹ để làm điều này, theo hai nguồn tin am hiểu cuộc họp.
“Chúng tôi phải chiến đấu hoặc sẽ chết”, ông nói với các nghị sĩ Mỹ ngày 26/5.
Bộ trưởng Quốc phòng Israel (mặc vest) cùng các chỉ huy quân đội họp trước chiến dịch không kích Iran ngày 13/6. Ảnh: BQP Israel
Đáp lại, hai nghị sĩ Michael McCaul và Michael Lawler trong phái đoàn hôm đó thúc giục chính phủ Israel phối hợp với Mỹ, nhấn mạnh Tel Aviv phải để các bên tiến hành nỗ lực ngoại giao trong vòng 60 ngày theo tối hậu thư của ông Trump.
Ngày 13/6, khi bước sang ngày thứ 61 kể từ thời điểm ông Trump ra tối hậu thư, Israel tiến hành đòn không kích phủ đầu chưa từng có trong chiến dịch “Sư tử Trỗi dậy”, nhắm vào chương trình hạt nhân cùng các lãnh đạo quân sự Iran.
“Đây không phải là quyết định bộc phát”, một người từng tham gia cuộc gặp ở Jerusalem nói, khẳng định thời hạn 60 ngày của ông Trump “không phải lời nói suông”.
Tổng thống Trump cũng thừa nhận điều này. “Iran đáng lẽ nên nghe theo yêu cầu của tôi. Tôi đã đưa ra cảnh báo 60 ngày cho họ và hôm nay là ngày thứ 61”, ông nói hôm 13/6.
Nỗ lực đạt thỏa thuận hạt nhân với Iran
Tổng thống Trump đầu nhiệm kỳ hai nói rằng muốn tìm kiếm giải pháp ngoại giao mới với Iran, sau khi ông rút Mỹ khỏi thỏa thuận hạt nhân mang tên Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (JCPOA) năm 2018. Trong những năm sau đó, Iran cũng từ bỏ JCPOA và đã đạt những bước tiến đáng kể trong làm giàu uranium.
Tổng thống Trump và nhiều quan chức cấp cao Mỹ khẳng định Iran không được phép sở hữu vũ khí hạt nhân. Tuy nhiên, không rõ liệu họ có cho phép Iran làm giàu uranium hay không hoặc thỏa thuận mới hạt nhân với Iran sẽ như thế nào.
Các cuộc đàm phán về thỏa thuận mới do Steve Witkoff, đặc phái viên của Tổng thống Mỹ, dẫn đầu và Oman làm trung gian đã bắt đầu từ tháng 4. Lần gần nhất các bên nhóm họp là ngày 23/5 tại Rome, khi Mỹ đưa ra đề xuất Iran “xóa sổ” hoạt động làm giàu uranium, nhưng vấp phải sự phản đối quyết liệt của Tehran.
“Làm giàu uranium là chìa khóa cho chương trình hạt nhân của Iran, và kẻ thù đang tập trung vào vấn đề này”, lãnh tụ tối cao Iran Ali Khamenei phát biểu trên truyền hình ngày 4/6. “Đề xuất mà người Mỹ đưa ra hoàn toàn trái ngược với lợi ích Iran. Các lãnh đạo ngạo mạn của Mỹ liên tục yêu cầu Iran không nên có chương trình hạt nhân. Các vị là ai mà đòi quyết định liệu Tehran nên làm giàu uranium hay không?”
Ông Trump từ lâu cảnh báo về khả năng sử dụng vũ lực nếu không đạt được thỏa thuận hạt nhân mới với Iran, trong khi Tehran tuyên bố bất kỳ cuộc tấn công nào nhằm vào nước này cũng sẽ kéo Mỹ vào cuộc xung đột lớn hơn ở Trung Đông.
Thái độ kiên quyết của Iran với chương trình làm giàu uranium khiến đàm phán dường như rơi vào ngõ cụt.
Tối 8/6 và ngày 9/6, ông Trump cùng các cố vấn hàng đầu, gồm Phó tổng thống JD Vance, Ngoại trưởng Marco Rubio, Bộ trưởng Quốc phòng Pete Hegseth họp tại Trại David để thảo luận về một số vấn đề chính sách đối ngoại, trong đó có việc làm thế nào đạt thỏa thuận hạt nhân với Iran mà không khiến căng thẳng leo thang, trong khi thời gian ngày càng cạn dần.
Cũng trong cuối tuần đó, ông Witkoff đã nhắn tin trực tiếp với Ngoại trưởng Iran Abbas Araghchi. Ông sau đó liên hệ với bên trung gian Oman, nêu ý tưởng về khuôn khổ thỏa thuận mới có khả năng được Iran chấp thuận nhiều hơn.
Trước khi rời Trại David, ông Trump điện đàm với ông Netanyahu, yêu cầu Thủ tướng Israel ngừng đề cập đến khả năng tấn công Iran và không rò rỉ các thông tin về kế hoạch tập kích. Sau cuộc gọi, Tổng thống Mỹ bày tỏ hoài nghi về khả năng cuộc đàm phán sẽ có kết quả.
“Chúng tôi đang cố đạt được thỏa thuận để không phải chứng kiến sự hủy diệt và chết chóc. Chúng tôi đã nói với ông ấy điều đó. Tôi hy vọng đó là cách mọi chuyện diễn ra, nhưng có thể sẽ không như vậy. Chúng ta sẽ sớm có câu trả lời”, ông Trump nói.
Trong một podcast cùng ngày, ông Trump thừa nhận với NY Post rằng thấy “kém tự tin” về khả năng đạt thỏa thuận.
Ngày 12/6, Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) của Liên Hợp Quốc nhóm họp và thông qua nghị quyết tuyên bố Iran vi phạm các nghĩa vụ không phổ biến vũ khí hạt nhân. Đây là lần đầu tiên IAEA cáo buộc Iran vi phạm nghĩa vụ không phổ biến vũ khí hạt nhân trong hàng chục năm qua.
Hai ngày trước đó khi IAEA nhóm họp, Mỹ gửi thông điệp tới 8 quốc gia mà họ cho có khả năng thuyết phục, thúc giục họ cùng phản đối hoặc bỏ phiếu trắng với nghị quyết, theo nguồn tin am hiểu vấn đề.
Động thái này được coi là nỗ lực ngoại giao cuối cùng của Mỹ nhằm cứu vãn nỗ lực đàm phán, bởi Israel đã tuyên bố việc nghị quyết được IAEA thông qua sẽ là một trong những lý do chính đáng để họ tiến hành đòn không kích.
Vòng đàm phán thứ 6 ban đầu được Mỹ và Iran dự kiến tổ chức tại Muscat, Oman vào ngày 15/6, nhưng chưa kịp diễn ra thì Israel đã phát động chiến dịch tấn công phủ đầu vào Iran.
Khói bốc lên sau vụ nổ ở Tehran, Iran ngày 13/6. Ảnh: AP
Kế hoạch phủ đầu của Israel
Trong khi Mỹ theo đuổi nỗ lực ngoại giao, Israel theo dõi chặt chẽ chương trình làm giàu uranium của Iran và lên kế hoạch tỉ mỉ cho cuộc tấn công. Theo quan chức an ninh Israel, cơ quan tình báo Mossad trong nhiều năm qua đã đưa điệp viên xâm nhập Iran và tuồn vũ khí vào nước này để thiết lập căn cứ UAV ngay trên lãnh thổ Iran, chỉ chờ lệnh tấn công.
Tel Aviv từ lâu coi việc phá hủy năng lực hạt nhân của Iran là ưu tiên hàng đầu, điều mà ông Netanyahu ngày 13/6 mô tả là “mối đe dọa đối với sự tồn vong của Israel”.
Mỹ đã có bức tranh tương đối rõ ràng về phạm vi chiến dịch của Israel ngay từ tuần trước đó, khi tình báo nước này được cập nhật thông tin hàng ngày và đang lập kế hoạch cho nhiều kịch bản tùy thuộc vào phản ứng của Iran. Dù Israel cũng hạn chế chia sẻ nhiều chi tiết, Mỹ được cho là biết về các mục tiêu và kế hoạch quân sự của Israel.
“Tôi biết hết mọi thứ”, Tổng thống Trump ngày 13/6 xác nhận với Fox News, đề cập đến chiến dịch “Sư tử Trỗi dậy”.
Đám cháy tại cơ sở hạt nhân Natanz ngày 13/6. Video: Press TV
Những dấu hiệu công khai về chiến dịch tấn công xuất hiện chiều 11/6, khi Bộ Ngoại giao Mỹ yêu cầu nhiều quan chức ngoại giao không thiết yếu và thân nhân rời khỏi Iraq, Bahrain và Kuwait do lo ngại rủi ro an ninh gia tăng. Một quan chức Nhà Trắng cho hay Tổng thống lúc đó đã biết về quyết định tấn công của Israel.
Ông Trump đưa ra cảnh báo về “cuộc xung đột lớn” có thể sớm diễn ra ở Trung Đông trong sự kiện ở Phòng Đông. “Chúng tôi có rất nhiều người Mỹ trong khu vực và tôi đã nói chúng tôi phải bảo họ rời đi vì điều gì đó có thể xảy ra sớm thôi. Tôi không muốn trở thành người không đưa ra bất kỳ cảnh báo nào và tên lửa đang bay tới các tòa nhà của họ”, ông nói.
Tổng thống Mỹ đã điện đàm với ông Netanyahu nhiều lần trong ngày 12/6, khi thời hạn “tối hậu thư” 60 ngày gần hết, nhưng Washington hiểu rõ không thể ngăn Tel Aviv phát động cuộc tấn công, theo hai quan chức Mỹ am hiểu vấn đề. Một trong hai người nói rằng họ chỉ có thể trì hoãn vài giờ để đưa ra các biện pháp bảo vệ cho lực lượng Mỹ trong khu vực, nhưng không thể lâu hơn.
Rạng sáng 13/6, khoảng 200 chiến đấu cơ Israel xuất kích, đồng loạt ném bom, phóng tên lửa vào các cơ sở hạt nhân, quân sự của Iran. Bộ trưởng Quốc phòng Israel Katz cho hay Tel Aviv quyết định không kích vào thời điểm này để ngăn chặn năng lực hạt nhân của Iran và loại bỏ mối đe dọa hủy diệt với Israel.
“Chúng tôi đang ở thời điểm then chốt mà nếu bỏ lỡ, chúng tôi không có cách nào ngăn Iran phát triển vũ khí hạt nhân, đe dọa sự tồn vong của chúng tôi”, ông nói.
Các khu vực xảy ra nổ lớn ở Iran rạng sáng 13/6. Đồ họa: CNN
Dù các nhà ngoại giao Mỹ đã lường trước về cuộc tấn công của Israel, họ vẫn ngạc nhiên khi nó bắt đầu. Đánh giá ban đầu cho thấy cuộc không kích vào cơ sở hạt nhân Natanz của Iran đã gây mất điện ở nơi đặt những máy ly tâm làm giàu uranium, theo hai quan chức Mỹ.
“Đây là cuộc không kích chớp nhoáng toàn diện”, một nguồn tin nói.
Đến đêm 13/6, Iran phóng tên lửa đáp trả, tấn công hàng chục mục tiêu, trung tâm quân sự và căn cứ không quân của Israel, theo Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC).
Kể từ đó, hai bên liên tục không kích lẫn nhau, gây thiệt hại về người và tài sản đáng kể ở cả hai nước. Ba ngày trôi qua kể từ khi xung đột mới bùng phát, mọi thứ chưa có dấu hiệu hạ nhiệt.
Tuy nhiên, các quan chức Nhà Trắng nói rằng Tổng thống Trump vẫn cam kết cứu vãn đàm phán hạt nhân với Iran. Ông Witkoff sẵn sàng gặp quan chức Iran ở bất cứ đâu, vào bất cứ thời điểm nào, để thảo luận về thỏa thuận mới, theo nguồn tin biết về cuộc thảo luận.
Ông Trump cũng tiết lộ rằng các quan chức Iran đã liên lạc với ông. “Họ có thể có một cơ hội khác. Chúng ta hãy cùng chờ xem”, ông nói với NBC News.
Thùy Lâm (Theo CNN, Times of Israel, IRNA)