‘Phù thủy tranh giả mạo’ – bê bối nghệ thuật lớn nhất thế kỷ 20

Ấn bản dày 456 trang, có tên đầy đủ là Phù thủy tranh giả mạo: Cơn cuồng Vermeer, Đức quốc xã và Vụ lừa đảo nghệ thuật lớn nhất thế kỷ XX (The Forger’s Spell: A True Story of Vermeer, Nazis, and the Greatest Art Hoax of the Twentieth Century) của tác giả Edward Dolnick ra mắt tại Mỹ năm 2008. Tại Việt Nam, sách do dịch giả Đăng Thư chuyển ngữ, Nhà xuất bản Thế Giới và Phương Nam Book liên kết phát hành vào tháng 5.

Tác phẩm xoay quanh sự kiện có thật tại châu Âu vào những năm 1930 – 1940. Đó là câu chuyện của họa sĩ Hà Lan (1889 – 1947) và hành trình đổi đời nhờ tài “bắt chước” phong cách vẽ của danh họa đồng hương Johannes Vermeer – người sống trước ông hơn 200 năm, nổi tiếng với bức Thiếu nữ đeo hoa tai ngọc trai.

Theo tác giả, Han van Meegeren vốn là một nghệ sĩ tài ba nhưng không được giới hội họa đương thời công nhận. Không chấp nhận thực tại, ông quyết định biến những nhà phê bình “thành lũ ngốc” bằng cách giả mạo tranh của nhiều bậc thầy, nhất là Johannes Vermeer, để trả thù việc xem thường ông. Không ngẫu nhiên khi Meegeren chọn Vermeer. Bấy giờ, nhiều người say mê tranh của danh họa này bởi hứng thú với cuộc đời bí ẩn và kỹ thuật vẽ độc đáo của ông trong thế kỷ 17, cũng như việc nghệ sĩ không để lại nhiều tác phẩm sau khi qua đời.

Tất cả yếu tố trên tạo cơ hội cho Han van Meegeren hiện thực hóa mưu đồ. Họa sĩ nghiên cứu kỹ lưỡng phong cách, kỹ thuật và chất liệu trong tranh của tiền bối. Do đó, ông không chỉ sao chép mà còn tạo ra những bức họa đậm chất Vermeer. Để qua mắt các nhà giám định khắt khe, ông tự pha chế bột màu theo công thức cổ, tìm cách tạo vết rạn nứt đặc trưng trên bề mặt tranh sơn dầu cũ. Với tất cả sự đầu tư và quyết tâm, Meegeren được ví như “phù thủy” với tài hô biến bản vẽ mới toanh thành di sản nghệ thuật trăm năm.

Edward Dolnick nhận định thành công của Han van Meegeren còn nằm ở tài nắm bắt tâm lý giới chuyên môn và thị trường nghệ thuật. Ông lợi dụng “cơn cuồng Vermeer”, sự tự phụ của các nhà phê bình và áp lực tái phát hiện những điều mới mẻ trong ngành để các tranh giả của mình nhận vô vàn lời khen. Tác giả nhận xét Meegeren sống một cuộc đời hai mặt khi vừa là nghệ sĩ ẩn dật mê phục chế tranh cổ, vừa là một người biết hưởng thụ cuộc sống xa hoa.

Một trong những “con mồi” nổi tiếng của ông là Hermann Goering – lãnh đạo cấp cao của Đức quốc xã, đồng thời là nhà sưu tập khét tiếng thời điểm đó. Goering chấp nhận đổi 137 bức tranh cho Meergeren để lấy kiệt tác Chúa với người đàn bà ngoại tình mà ông tin do Johannes Vermeer vẽ. Đây cũng là thương vụ đưa số phận của Han van Meegeren sang hướng khác.

Sau Chiến tranh thế giới II, họa sĩ bị bắt với cáo buộc phản quốc do bán “di sản quốc gia” cho kẻ thù của Hà Lan, chính là Hermann Goering. Đối mặt nguy cơ ngồi tù hay thậm chí án tử hình, Meegeren chọn thú nhận Chúa với người đàn bà ngoại tình là trò lừa. Ban đầu, chẳng ai tin tuyệt phẩm được tung hô lâu nay là đồ giả, khó tin hơn khi tác giả là cái tên từng bị xem thường. Meegeren phải chứng minh thực lực bằng cách vẽ một bức “Vermeer” ngay tại phiên tòa. Màn trình diễn thuyết phục mọi người, đưa ông từ vị thế kẻ bán nước đến anh hùng dân tộc. Người dân hả hê khi thấy một người Hà Lan bịp được “tên trùm phát xít”.

Theo đơn vị xuất bản trong nước, dưới ngòi bút của Edward Dolnick – người có nhiều năm kinh nghiệm viết sách khoa học, Phù thủy tranh giả mạo không chỉ tái hiện lịch sử mà còn là “công trình khảo cứu sâu sắc về tâm lý con người, bản chất của nghệ thuật, và sự mong manh của danh tiếng cũng như niềm tin”. Tờ New York Times đánh giá tác giả có tài xây dựng nhân vật như một tiểu thuyết gia thực thụ, gợi ra những câu hỏi ấn tượng.

“Dolnick có cách kể chuyện thú vị, không nhất thiết theo trình tự thời gian. Tác phẩm như một quyển tiểu thuyết kết hợp bài học lịch sử và sách khoa học. Với tôi, sách mang lại một trải nghiệm đọc tuyệt vời khi đem đến loạt câu chuyện bên lề hấp dẫn xoay quanh vụ án của Han van Meegeren, hoặc những người người mà Dolnick phỏng vấn để làm tác phẩm dày thêm”, trích nhận xét của một độc giả trên Goodreads.

*

Edward Dolnick sinh năm 1952, là nhà báo và cây bút chủ chốt chuyên mảng khoa học của tờ Boston Globe. Suốt sự nghiệp, ông có nhiều bài viết trên các trang báo lớn như Atlantic Monthly, New York Times, Washington Post. Một số quyển tiêu biểu của tác giả gồm Madness on the Couch (1998), Down the Great Unknown (2001), The Writing of the Gods (2021). Hiện ông sống tại thủ đô Washington cùng gia đình.

Phương Thảo