Rác AI

Một trong các trào lưu phổ biến là dùng AI để tạo ra những đoạn video ngắn về các sự kiện thời sự, các tình huống hài hước, với sự góp mặt của các nhân vật nổi tiếng, hoặc nhân vật giả tưởng.

Năm ngoái video AI tạo ra hình ảnh các chính trị gia nhảy breakdance, tháng trước, mạng xã hội ngập tràn các ngôi sao Hollywood hát rap về thời tiết, và tháng này là những hình ảnh về bà Sáu bán thịt khiêng cả chiếc xe máy trên vai, cô Hai ve chai điều khiển người máy khổng lồ đi trong ngõ…

Ban đầu tôi còn tò mò và thấy thú vị. Nhưng cảm giác khó chịu lớn dần lên với tần suất xuất hiện ngày càng nhiều các video vô hồn và nhạt nhẽo. Tôi nhận ra, mình đang dần bị bủa vây bởi rác AI.

Chỉ trong vài phút, bất kỳ ai cũng có thể tạo ra một video để chia sẻ. Khác với sáng tạo video hài hay một bức ảnh chế truyền thống, AI đã biến việc sáng tạo nội dung thành một quy trình công nghiệp. Bạn chỉ cần gõ vài dòng lệnh, chờ vài phút, và một “tác phẩm” ra đời, không cần phải có kỹ năng, thậm chí, không cần phải có ý tưởng.

Sự dễ dàng này vô tình khuyến khích tâm lý “sản xuất để sản xuất”. Không cần ý tưởng hay, không cần thông điệp sâu sắc, chỉ cần “có cái gì đó” để đăng lên mạng. Kết quả là một lượng khổng lồ nội dung được tạo ra chỉ vì… nó dễ được tạo ra, chứ không phải vì cần thiết hay có ý nghĩa nào đó.

Những nội dung AI này tạo ra hai loại rác song song. Loại thứ nhất là rác dữ liệu. Mỗi giây, hàng triệu video, hình ảnh AI được đưa lên internet, làm ngập cả không gian số. Chúng chiếm dung lượng lưu trữ, tiêu tốn băng thông, và quan trọng hơn, làm lu mờ những nội dung thực sự có giá trị.

Khi bạn tìm kiếm thông tin về một sự kiện nào đó, bạn có thể phải lướt qua hàng chục video AI. Khi trẻ em tìm hiểu về một nhân vật lịch sử, các em có thể bắt gặp những hình ảnh AI bóp méo hoàn toàn sự thật. Thông tin thật và giả trở nên khó phân biệt hơn bao giờ hết.

Nhưng nghiêm trọng hơn là loại rác thứ hai: rác tư duy. Rác AI đang góp phần suy giảm khả năng tư duy, khi nó cung cấp liên tục những kích thích tức thời qua các nội dung ngắn, nhanh, và “dễ nuốt”, không đòi hỏi bất kỳ nỗ lực tư duy nào từ người xem. Khi liên tục tiêu thụ những nội dung được tạo ra một cách tùy tiện, không có mục đích rõ ràng, bộ não chúng ta dần quen với việc nhận và xử lý thông tin một cách thụ động. Chúng ta mất dần khả năng đánh giá chất lượng, phân biệt giá trị, và quan trọng nhất, là mất đi sự kiên nhẫn để đọc, xem, nghe những nội dung đòi hỏi sự tập trung.

Điều tôi lo ngại nhất là thế hệ trẻ đang lớn lên trong một môi trường ngập tràn nội dung AI. Những đứa trẻ 10-12 tuổi hiện tại sẽ coi việc này là bình thường, thậm chí là cách chính để giải trí và thực hiện nội dung.

Khi sáng tạo trở nên quá dễ dàng, giá trị của nó bị giảm sút. Tại sao phải tốn thời gian học nhạc cụ để sáng tác một bài hát, khi AI có thể tạo ra hàng chục giai điệu trong vài phút? Tại sao phải luyện tập kỹ năng vẽ, khi AI có thể sinh ra những bức tranh “đẹp mắt” chỉ với vài từ khóa?

Tôi không phản đối việc sử dụng AI như một công cụ hỗ trợ. Nhưng rõ ràng, khi AI trở thành phương tiện chính, thậm chí duy nhất, để tạo ra nội dung, chúng ta đang đánh mất những kỹ năng cơ bản và quan trọng nhất của con người: khả năng tư duy, khả năng học hỏi, và khả năng tạo ra giá trị thật sự.

Có một nghịch lý đáng buồn: những người tạo ra rác AI thường cũng là nạn nhân đầu tiên của chính sản phẩm mình tạo ra. Họ bị cuốn vào một chu kỳ sản xuất nội dung không ngừng, không phải vì đam mê hay mục đích gì cao cả, mà vì những phản hồi tức thời từ mạng xã hội.

Mỗi lượt like, mỗi comment, mỗi lần share tạo ra một cú dopamine nhỏ, khuyến khích họ tiếp tục sản xuất. Càng tạo nhiều, càng có nhiều cơ hội nhận được sự chú ý. Chất lượng không còn quan trọng, chỉ cần số lượng và tốc độ

Không phải tất cả nội dung AI đều là rác. Có những sáng tạo AI thực sự có giá trị, mang lại thông điệp ý nghĩa, hoặc giúp giải quyết các vấn đề thực tế. Vấn đề nằm ở chỗ chúng ta đang thiếu những tiêu chí hoặc bộ nhận diện để phân biệt giữa “AI có ích” và “rác AI”.

Các nền tảng mạng xã hội cần có trách nhiệm trong việc này. Thay vì chỉ ưu tiên những nội dung có nhiều tương tác, họ có thể áp dụng các thuật toán khuyến khích nội dung chất lượng, có giá trị. Việc gắn nhãn rõ ràng cho nội dung AI-generated cũng là cần thiết để người dùng có thể đưa ra lựa chọn thông minh.

Quan trọng nhất, mỗi cá nhân cần tự chủ động trong việc lựa chọn tiêu thụ thông tin. Thay vì để mình bị cuốn vào dòng chảy của những nội dung “vui vui” không mục đích, hãy dành thời gian cho những hoạt động thực sự phát triển bản thân: đọc sách, học kỹ năng mới, hoặc đơn giản là trò chuyện với người thân.

Rác AI không chỉ nguy hiểm vì nó độc hại, mà vì nó quá dễ tiêu thụ. Giống như thức ăn nhanh, chúng ngon miệng, tiện lợi, nhưng nếu ăn quá nhiều sẽ làm ta mất đi khả năng thưởng thức những hương vị tinh tế hơn. Trong thời đại mà mọi thứ đều có thể được tạo ra bằng AI, có lẽ những gì “chậm”, “thật”, và “có tâm hồn” sẽ trở thành những giá trị quý hiếm nhất.

Và có thể, giờ chính là lúc chúng ta cần quay lại với nhịp tiêu thụ chậm hơn, nhất là đối với “thức ăn nhanh AI”.

Hoàng Anh Đức