‘Sở hữu hay hiện hữu’ – sách lý giải mục đích sống

Ở tác phẩm quan trọng trong sự nghiệp của mình, nhà tâm lý học lỗi lạc thế kỷ 20 đặt ra vấn đề: Chúng ta đang sống để sở hữu hay hiện hữu? Erich Fromm quan niệm lối sống sở hữu là khi con người định nghĩa bản thân qua những gì họ có: Tiền bạc, danh vọng, tài sản, học vấn, thậm chí là các mối quan hệ. Trong trạng thái này, mọi thứ đều có thể trở thành “tài sản” – từ vật chất cho đến tri thức, cảm xúc và con người. Cái “tôi” trong cách sống này phụ thuộc hoàn toàn vào việc nắm giữ: “Tôi có, nên tôi tồn tại”.

Ngược lại, lối sống hiện hữu là cách tập trung vào trải nghiệm, thực tại, phát triển tính sáng tạo và ý thức. Những người này không quan tâm nhiều đến việc tích lũy hay kiểm soát, mà chú trọng tận hưởng trọn vẹn từng khoảnh khắc, cảm nhận tình thân, tình yêu. Với họ, “Tôi là, nên tôi sống”.

Erich Fromm dùng nhiều phương pháp khoa học để phân tích lý do con người nghiêng về kiểu sống “sở hữu”. Theo ông, trong thế giới hiện đại, đặc biệt là xã hội tư bản công nghiệp, đa số trẻ em được giáo dục để coi sở hữu là thước đo thành công, thúc đẩy mỗi cá nhân hướng về mục đích “có nhiều hơn”.

Tuy nhiên, chính điều đó dẫn đến việc con người dễ tổn thương, lo lắng với những thứ bên ngoài. Fromm cho rằng cái “tôi” trong lối sống sở hữu không bền vững, bởi khi mất đi vật chất, con người lập tức rơi vào khủng hoảng. Trong khi đó, lối sống “hiện hữu” nuôi dưỡng một cái “tôi” độc lập, gắn liền với trí tuệ, tình yêu và khả năng sáng tạo.

Thông điệp then chốt của sách là: Tự do và hạnh phúc không đến từ việc có nhiều của cải hơn, mà từ việc trở thành con người sâu sắc, sống trọn vẹn với từng khoảnh khắc.

Erich Fromm nhấn mạnh rằng việc lựa chọn sống theo lối hiện hữu không có nghĩa là phủ nhận vật chất hay bài xích của cải, mà là đặt chúng vào đúng vị trí. Vật chất là phương tiện, không phải cứu cánh. Nếu để vật chất điều khiển đời sống tinh thần, con người sẽ đánh mất sự tự do đích thực, những giá trị từ bên trong.

Để chứng minh cho các luận điểm của mình, ông lấy các ví dụ liên quan trải nghiệm cá nhân, trong những giai đoạn lịch sử biến động như hai cuộc Thế chiến, sự trỗi dậy của chủ nghĩa phát xít đến sự phát triển của xã hội Mỹ hậu chiến. Theo tác giả, việc đặt con người làm trung tâm giúp con người giảm áp lực tinh thần.

Erich Fromm phân tích chủ nghĩa tiêu dùng có liên quan chặt chẽ đến sự sở hữu. Nhiều người tin rằng việc tiêu thụ sản phẩm có thể làm giảm căng thẳng. Nhưng nó đòi hỏi chúng ta phải chi tiêu ngày một nhiều để đáp ứng mức độ thỏa mãn ngày một cao. Việc mua hàng hóa vì thế giống như chất gây nghiện.

Không chỉ dừng lại ở lý giải vấn đề, cuối sách, Fromm dành một phần bàn về những hành động thiết thực. Theo ông, mỗi cá nhân có thể bắt đầu thay đổi lối sống và nhận thức từ những hành động nhỏ như sống chậm lại, quan sát bản thân, đặt câu hỏi về những gì mình đang làm, dũng cảm từ bỏ những điều không phù hợp. Điều đó không dễ dàng vì mỗi người phải đối mặt với áp lực vô hình từ xã hội.

Xuất bản năm 1976, Sở hữu hay Hiện hữu (To Have or To Be?) đến nay vẫn còn giá trị thời sự, là một trong những tác phẩm quan trọng nhất trong sự nghiệp của Erich Fromm. Trên tạp chí nghệ thuật Frieze, Nick Currie, nhạc sĩ, nhà văn người Scotland, nhận xét sách có thông điệp mạnh mẽ và nhân văn, giúp hình thành thái độ tích cực với cuộc sống. Ông cho rằng các nguyên tắc của tác giả có thể áp dụng trong nhiều lĩnh vực, từ kinh tế, nghệ thuật đến giáo dục. Trang Amazon giới thiệu: “Đây là một trong những cuốn sách có ảnh hưởng lớn trong nửa sau thế kỷ 20. Nó giống như bản tuyên ngôn cho một cuộc cách mạng xã hội và tâm lý mới mẻ”.

Erich Fromm (1900-1980) là nhân tâm lý học, xã hội học, triết học người Mỹ gốc Đức. Năm 1943, ông đã trốn khỏi chế độ Đức Quốc xã, định cư ở Mỹ. Ông là một trong những người sáng lập Viện tâm lý, phân tâm và tâm thần học mang tên William Alanson White tại New York. Ông từng giảng dạy ở nhiều đại học lớn của Mỹ, Mexico. Nhà nghiên cứu là tác giả nhiều cuốn sách nổi tiếng như The Art of Loving, The Fear of Freedom, The Art of Being.

Hà Thu