Thi tốt nghiệp THPT thay đổi ra sao để phù hợp với thế giới?

Trong khi thế giới đổi thay về giáo dục và công tác đánh giá, đã đến lúc chúng ta cần nhìn lại kỳ thi này để thấy VN đang ở đâu trong dòng chảy quốc tế.

Mô hình đặc biệt, khác với xu hướng thế giới 

Kỳ thi tốt nghiệp THPT hiện nay được tổ chức tập trung, Bộ GD-ĐT ra đề và điều hành toàn bộ quy trình trên toàn quốc; việc coi thi, chấm thi được giao cho các địa phương. Đây là mô hình đặc biệt, khác với xu hướng quốc tế.

ẢNH: ĐÀO NGỌC THẠCH

Tại Mỹ, học sinh (HS) không thi tốt nghiệp cấp quốc gia. Việc công nhận tốt nghiệp dựa trên tích lũy tín chỉ, điểm trung bình học tập (GPA) và đánh giá quá trình. Mỗi bang tự xây dựng chuẩn đầu ra riêng, có thể tham khảo từ các quốc gia có kết quả PISA cao như Phần Lan, Nhật Bản, Hàn Quốc…

Tương tự, ở Canada, Đức, Úc và Thụy Sĩ, kỳ thi cuối cấp vẫn được tổ chức nhưng ở phạm vi bang hoặc tỉnh, bảo đảm sự linh hoạt và sát thực tế giáo dục địa phương. Các nước như Pháp, Phần Lan, Hàn Quốc và Nhật Bản tiếp tục duy trì kỳ thi mang tính học thuật cao hoặc kết hợp với tuyển sinh ĐH, nhưng đang đổi mới mạnh mẽ theo hướng đánh giá năng lực, giảm áp lực thi cử và tăng tính cá nhân hóa thông qua công nghệ số. Ngoài kỳ thi tốt nghiệp, nhiều nước còn tổ chức các bài đánh giá định kỳ ở các lớp 3, 5, 7, 9, 11 để theo dõi chất lượng giáo dục phổ thông.

Trong khi đó, VN đến nay vẫn giữ mô hình thi “3 trong 1”: xét tốt nghiệp, đánh giá chất lượng dạy – học và tuyển sinh ĐH.

Giai đoạn năm 2017 – 2024, kỳ thi gồm 3 môn bắt buộc và một tổ hợp tự chọn. HS có xu hướng chọn tổ hợp khoa học xã hội tăng dần từ 43% lên 63% trong khi tổ hợp khoa học tự nhiên giảm từ 57% xuống còn 37%, điều này đi ngược nhu cầu nhân lực của xã hội.

Từ năm 2025, kỳ thi chuyển sang 4 môn, trong đó chỉ còn toán và ngữ văn là bắt buộc. Kết quả xét tốt nghiệp dựa 50% vào điểm thi, 50% học bạ 3 năm THPT. Đề thi trắc nghiệm bổ sung hai dạng câu hỏi mới (đúng/sai và trả lời ngắn), hướng đến đánh giá năng lực theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Đây là cải tiến đáng ghi nhận, nhưng nếu muốn hội nhập quốc tế sâu hơn, vẫn cần tiếp tục điều chỉnh.

Phân cấp kỳ thi: Xu hướng của thế giới 

Từ nhiều năm nay, tỷ lệ tốt nghiệp THPT ở VN dao động từ 97,5 – 99,8% – mức rất cao so với nhiều quốc gia. Mỹ ở mức 80 – 87%; Anh từ 75 – 89%; Phần Lan, Hàn Quốc, Đức cũng chỉ dưới 92%.

Việc gần như tất cả HS đều tốt nghiệp đặt ra nhiều điều cần lý giải. Trước hết, có thể thấy các bậc học phổ thông được xem là phổ cập; kế đến là đề thi thường sát chương trình, không đánh đố, đặc biệt là với các môn xã hội; thứ 3, hình thức thi trắc nghiệm đa lựa chọn khiến HS dễ đạt điểm trung bình; và cuối cùng, việc xét tốt nghiệp kết hợp học bạ càng khiến khả năng trượt trở nên rất thấp.

Tuy nhiên, tỷ lệ tốt nghiệp cao một cách đồng loạt có thể dẫn đến hạn chế về khả năng phân hóa, gây khó khăn trong việc phân luồng, cũng như thi tốt nghiệp hướng đến cá nhân hóa như các nước. Điều này khiến dư luận đặt vấn đề: Có nên tổ chức kỳ thi trên toàn quốc hay nên phân cấp cho địa phương như các quốc gia phát triển đã làm? Và kỳ thi tốt nghiệp không nên gánh nhiều mục tiêu?

Một trong những đặc điểm nổi bật ở các nước phát triển là xu hướng phân cấp thi cử. Tại Đức, mỗi bang tổ chức kỳ thi Abitur riêng, vẫn đảm bảo chuẩn toàn quốc. Ở Canada, kỳ thi kết hợp giữa đánh giá quá trình học và thi cuối kỳ do tỉnh bang tổ chức. Phần Lan cũng cho phép HS chọn môn thi phù hợp định hướng nghề nghiệp.

Tiến sĩ Sái Công Hồng, nguyên Phó cục trưởng Cục Quản lý chất lượng (Bộ GD-ĐT), cho rằng: “Trong bối cảnh hiện nay, Đảng và Chính phủ đã có chủ trương phân cấp mạnh mẽ trong quản lý giáo dục nhằm phát huy vai trò của các địa phương, đồng thời tăng cường tính tự chủ, sáng tạo trong công tác giáo dục. Trong đó, nhiều đề xuất về việc phân cấp cho các tỉnh tổ chức kỳ thi tốt nghiệp THPT được xem là bước đi phù hợp với chủ trương này”.

Việc phân cấp không đồng nghĩa với buông lỏng quản lý, mà cần song hành với kiểm định chất lượng độc lập, minh bạch. Khi đó, kỳ thi sẽ gần hơn với thực tế dạy – học của mỗi địa phương, tạo điều kiện để Chương trình giáo dục phổ thông 2018 phát huy hiệu quả, thúc đẩy tự chủ và nâng cao năng lực quản trị giáo dục cho cấp tỉnh.

ảnh: Nhật Thịnh

Thi tốt nghiệp và tuyển sinh ĐH: Đã đến lúc tách bạch 

Ở Hàn Quốc và Nhật Bản, HS được công nhận tốt nghiệp nếu hoàn thành đầy đủ chương trình học, còn tuyển sinh ĐH là kỳ thi riêng biệt. Suneung (Hàn Quốc) hay Common Test (Nhật Bản) đòi hỏi năng lực sâu sắc.

Trong khi đó, kỳ thi tốt nghiệp tại VN vừa xét tốt nghiệp, vừa để tuyển sinh khiến đề thi phải vừa phổ cập, vừa phân hóa, dẫn đến tính nửa vời. Đây chính là điểm mâu thuẫn trong mục tiêu kỳ thi, khiến nhiều HS chọn chiến lược thi an toàn hơn là thể hiện năng lực.

Khi các trường ĐH VN ngày càng đa dạng hóa phương thức tuyển sinh (tuyển thẳng, xét học bạ, phỏng vấn, thi năng lực…), việc tách hai chức năng này là hợp lý. Kỳ thi tốt nghiệp chỉ nên làm nhiệm vụ công nhận hoàn tất chương trình phổ thông, còn các trường ĐH cần tự xác định tiêu chí tuyển phù hợp.

Một thách thức lớn khác là kỳ thi tốt nghiệp THPT hiện áp dụng chung cho mọi HS, kể cả những người học nghề hoặc trung học kỹ thuật. Điều này làm triệt tiêu động lực phân luồng sau THCS – vốn là chủ trương lớn của ngành giáo dục và nhà nước.

Nếu xây dựng hệ thống trung học nghề, trung học kỹ thuật kéo dài 3 năm với bằng tốt nghiệp tương đương THPT và quyền được dự tuyển ĐH, CĐ, thì HS sau THCS sẽ có nhiều lựa chọn hơn. Đức, Thụy Sĩ, Phần Lan là những nước làm rất tốt điều này, với tỷ lệ HS học nghề cao, góp phần tạo ra lực lượng lao động kỹ thuật chất lượng, đáp ứng yêu cầu thị trường lao động hiện đại.

Kỳ thi tốt nghiệp THPT không chỉ là thước đo năng lực HS mà còn thể hiện triết lý giáo dục của mỗi quốc gia. Nếu vẫn tổ chức theo cách đồng loạt, thiên về kiểm tra kiến thức, thiếu phân hóa và linh hoạt, kỳ thi này khó có thể trở thành động lực đổi mới giáo dục.

Một kỳ thi hiện đại cần hướng đến phân cấp, ứng dụng công nghệ số, cho phép HS chọn môn thi phù hợp với định hướng nghề nghiệp, giảm áp lực nhưng vẫn đảm bảo khách quan, công bằng. Khi đó, Bộ GD-ĐT nên chuyển vai trò sang xây dựng chuẩn đầu ra, kiểm định chất lượng thay vì trực tiếp tổ chức. Các địa phương, cụm địa phương có thể chủ động tổ chức thi phù hợp điều kiện thực tế. Kỳ thi sẽ đóng vai trò hỗ trợ đổi mới dạy và học, thay vì trở thành mục tiêu tối thượng.