Truyền thông phải sáng tạo

PGS.TS Vũ Quang Hào, một trong những giảng viên – nhà đào tạo báo chí, truyền thông hàng đầu Việt Nam, khẳng định như vậy trong cuộc trao đổi với Tuổi Trẻ nhân kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam.

Không chỉ sáng tạo trong giảng dạy, nghiên cứu, truyền nghề, PGS.TS Vũ Quang Hào cũng là người đề xuất thành lập Khoa Truyền thông sáng tạo, Trường đại học Nguyễn Tất Thành, đồng thời cũng là người cùng báo Tuổi Trẻ khai sinh ra mô hình “tòa soạn là giảng đường” – đưa sinh viên đến cơ quan truyền thông học thực hành, thực chiến.

* Giảng đường 360 độ, lớp học phi giảng đường, dùng truyền thông dạy truyền thông… là những từ mà nhiều thế hệ sinh viên báo chí, truyền thông ở Việt Nam mô tả về các giờ giảng của ông. Sự sáng tạo phải chăng được ông thực thi ngay từ những giờ lên lớp?

– Vâng, cảm ơn nhà báo! Cách nay tròn 20 năm (ngày 31-3-2005), chúng tôi rất vui được lên báo Tuổi Trẻ thông qua bài “Giảng đường 360 độ” với mô tả sự truyền nghề sáng tạo.

Sự thực từ trước đó ít năm, giảng đường báo chí truyền thông với chúng tôi đã là một không gian “không có chỗ ngồi cho thầy” – nghĩa là người thầy luôn đứng và di chuyển liên tục để lúc nào cũng gần sinh viên nhất.

Di chuyển và tiệm cận này cho người thầy một cơ hội đối thoại hơn là độc thoại với sinh viên; cho người dạy cơ hội thay đổi ngôn ngữ hình thể tùy vào tiệm cận sinh viên hay nhóm sinh viên nào để truyền cảm hứng, để khơi gợi cho họ sáng tạo, để tạo “áp lực” họ phải sáng tạo.

Tuy nhiên cái khó đối với kiểu dạy này là người thầy phải biết trân trọng sự sáng tạo của sinh viên và đánh giá vừa khích lệ vừa nghiêm khắc. Người thầy cũng cần biết cách ghi nhận những sáng tạo, thành công của sinh viên bằng cách dẫn làm ví dụ trong giáo trình / bài viết của mình hoặc chí ít cần dẫn nguồn ngay cả khi xuất bản miệng ở nơi khác.

Người thầy cũng cần phải thích thú với những mảng chuyên môn vốn tự thân cần sáng tạo mà mình có cơ hội tiếp cận để có thể học từ thực tế và sau đó truyền nghề cho sinh viên.

* Sau hơn 40 năm làm tròn trách nhiệm ở một trường đại học công, ông đầu quân cho một trường tư và đề xuất ý tưởng lập khoa mới mang tên Truyền thông sáng tạo. Tại sao lại có cái tên mới mẻ, độc đáo này, thưa ông?

– Thứ nhất, đây là lời cam kết chân thành của chúng tôi về một cơ sở đào tạo truyền thông đối với sinh viên và phụ huynh. Nói cam kết là bởi vì nếu đặt tên khoa để “hút khách” thì không khó.

Khó là cho người học biết khoa này dẫn dắt họ đi theo con đường có tương lai nghề nghiệp bền vững và luôn bám đuổi được những xu thế nhanh thay đổi. Muốn bền vững và bám đuổi thì phải sáng tạo.

Làm truyền thông khó chấp nhận sự mô tả dù đó là mô tả có nghề. Sáng tạo trong truyền thông sẽ cho ta rất nhiều kết quả khác biệt. Và đây là cái mà công chúng, doanh nghiệp, tổ chức, đơn vị cần và thích.

Thứ nhì, đây là sự biết ơn của chúng tôi đối với các đài / kênh truyền hình cũng như phát thanh ở trung ương; với 45 đài /63 tỉnh thành (cũ), với mấy chục tờ báo lớn nhỏ trong cả nước – những nơi cho chúng tôi cơ hội lớn suốt mấy chục năm được tham gia thực chiến, để thử nghiệm sáng tạo của mình, để thấu hiểu bản lĩnh nghề nghiệp và sự sáng tạo không ngơi nghỉ dù không ít nhọc nhằn của các thế hệ nhà báo.

Thêm nữa là lòng tri ân đến nhiều bộ, ngành, tập đoàn cho phép chúng tôi hỗ trợ đào tạo, tập huấn truyền thông trong nhiều năm, nhờ đó mà có được kinh nghiệm rất thực tiễn làm truyền thông ở nước ta. Tất cả đã cho chúng tôi nhận ra rằng xây dựng một cơ sở đào tạo truyền thông giờ đây lối đi tất yếu và nhiều triển vọng chính là con đường hướng sinh viên đến sáng tạo.

Thứ ba, như đã nói, đặt một cái tên không khó. Khó là ngay sau cái tên, thực chất của nó là gì và khoa có đào tạo được sinh viên xứng với tên đó hay không. May mắn cho chúng tôi, gần 40 chuyến đào tạo ngắn hạn, hội thảo truyền thông ở nước ngoài cũng như được theo đuổi hàng chục năm dự án đào tạo báo chí theo tinh thần Bắc Âu đã cho chúng tôi cái nhìn viễn kiến để chắt lọc tinh hoa phù hợp với hoàn cảnh đào tạo truyền thông báo chí trong nước.

May mắn hơn là được thụ giáo những bậc thầy khả kính mang nét riêng của từng đất nước, từng châu lục trên thế giới, họ cho chúng tôi quá nhiều những gì của nghề hôm nay, hôm sau và mai sau…

Tất cả những “tài sản” đó giờ đây là những căn cứ đáng tin cậy và thú vị để xây dựng một chương trình đào tạo cho Khoa Truyền thông sáng tạo, Trường đại học Nguyễn Tất Thành. Triết lý nổi bật của khoa là hướng người học tới 5 dễ: Dễ học, Dễ làm, Dễ cập nhật, Dễ được dùng sản phẩm và Dễ có thu nhập.

* Một trong những điểm nhấn của Khoa Truyền thông sáng tạo là “khai sinh” ra mô hình “Tòa soạn là giảng đường” – đưa sinh viên đến học thực hành, thực chiến tại tòa soạn báo Tuổi Trẻ. Là “cha đẻ” của mô hình, ông có thể chia sẻ triết lý, mục tiêu của việc này?

– Muốn dạy cho sinh viên làm sản phẩm sáng tạo, người thầy trước hết phải có nghề. Khoa chúng tôi ưu tiên tuyển các giảng viên cơ hữu đã từng làm nghề song hành cùng một số giảng viên thỉnh giảng đang thực chiến ở những vị trí chuyên nghiệp cao, cùng những giảng viên thỉnh giảng hỗ trợ chuyên môn buộc phải có cho sinh viên truyền thông thời nay như công nghệ thông tin, mỹ thuật ứng dụng. 

Chúng tôi cũng đã không ít lần từ chối một số ứng viên dù có học vị tiến sĩ nhưng lại chưa từng làm báo chí truyền thông. Bằng cấp thuần túy đáng quý nhưng khó thích hợp với đào tạo truyền thông.

Nhưng như vậy không đủ! Như trên tôi đã thưa, muốn sáng tạo phải có nghề, có năng lực làm ra sản phẩm sáng tạo. Việc hợp tác với báo Tuổi Trẻ xác lập mô hình đào tạo truyền thông mới đồng nghĩa với việc cho sinh viên thêm cơ hội vững nghề khi họ được đến thực hành, thực chiến ở một cơ quan báo chí,truyền thông lớn như báo Tuổi Trẻ.

Tại Tuổi Trẻ, thứ nhất, sinh viên được “nhúng” vào “bầu khí quyển” truyền thông, được thấm dần tư duy truyền thông – thứ không thể học ngày một ngày hai, càng không thể học ở giảng đường. Thứ hai, sinh viên được học trong quá trình sản xuất – đây là cơ hội không thể tốt hơn cho đến hiện tại trong đào tạo truyền thông.

Thứ ba, sinh viên được tiếp cận những “kíp” giảng viên ở Tuổi Trẻ với bản lĩnh, trải nghiệm, sự chuyên nghiệp được công chúng nửa thế kỷ thẩm định. Thứ tư, sinh viên được dùng thiết bị máy móc vốn rất khó trang bị ở giảng đường cho dù cơ sở đào tạo có dư dả tài chính.

Thứ năm, lối đào tạo này tạo ra sự “sát hạch” nghiêm khắc hơn cả khảo thí ở trường bởi sản phẩm khi đạt chuẩn sẽ được đăng tải, phát sóng, được công chúng thẩm định. Và trên tất cả là niềm vui khác lạ của sinh viên mỗi buổi học và làm tại báo Tuổi Trẻ dù trong tòa soạn hay ngoài thực địa.

Trước hết, với tư cách công chúng, theo chúng tôi, báo chí, truyền thông nước ta trong mấy chục năm qua đã thay đổi lớn lao và có sức thu hút công chúng mạnh mẽ. Một trong những yếu tố làm nên sức mạnh đó là sáng tạo.

Không thể phủ nhận sức mạnh và ưu việt của công nghệ mới, của những công cụ “siêu đẳng” như AI. Tuy nhiên, chính AI đang đặt người làm báo chí, truyền thông vào đường ranh mong manh giữa bên này là tốc độ sản xuất, là số lượng sản phẩm lớn với thời gian cực ít, còn bên kia là “sản phẩm báo chí từ khóa” vốn thiếu vắng những gì mà chúng ta quen gọi là “linh hồn” của sản phẩm báo chí, truyền thông, trong đó đặc biệt nhất là sự sáng tạo. Ít hoặc không có sáng tạo, đồng nghĩa với ít hoặc không có khác biệt.

Từ góc nhìn của một người hoạt động ở ba khu vực: đào tạo, nghiên cứu và sản xuất báo chí, truyền thông trong mấy chục năm, chúng tôi cho rằng cả ba khu vực này đều không chỉ cần mà còn có nhiều cơ hội cho sáng tạo.

Trong đó, khu vực thứ nhất bấy nay ít người quan tâm đến sáng tạo. Tại sao người dạy báo chí, truyền thông lại không thử ít nhất đôi lần: một lối dạy phi giáo án, một lối dạy bán giảng đường, một lối dạy đuổi theo nhu cầu của người học và một lối dạy lấy việc truyền thao tác và kĩ năng làm trọng?

Những lối dạy này là sáng tạo, nó tạo ra phong cách dân chủ: thiết lập mối quan hệ thầy trò tốt; tạo ra bầu không khí tốt nhất cho lớp học; thúc đẩy các cuộc thảo luận nhóm; xây dựng lòng tin cho sinh viên. Nó giúp người thầy cách thức tổ chức dạy, thoát ra khỏi truyền thống (với slide, viết bảng và mấy ví dụ gọi là thực hành).

Thay vào đó, giảng viên khéo léo và chú tâm kích thích sự sáng tạo của sinh viên, các bước truyền nghề của thầy tuỳ thuộc nhiều vào diễn biến sáng tạo của lớp học và không nói trước điều sắp dạy…

Với khu vực thứ hai, rất nhiều bài viết tạp chí chuyên ngành đã hé lộ hoặc rất tường minh những gợi ý sáng tạo cho sản xuất báo chí, truyền thông tùy thuộc vào mục tiêu bài viết hoặc tùy sự thu hoạch của người đọc.

Tuy nhiên, chúng ta còn cần thêm những bộ sách là sản phẩm đề tài nghiên cứu về báo chí, truyền thông mà ở đó năng lực của chúng trong việc hỗ trợ sản xuất sáng tạo phải rõ nét hơn. Nếu thiếu hoặc quá ít sáng tạo sẽ khó đi vào sản xuất.

Ở góc độ thực hành, làm báo, làm truyền thông là khu vực cực kì rộng lớn và là nơi dư dả cơ hội chắp cánh cho sự sáng tạo thăng hoa. Bên cạnh “đúng – trúng – nhanh”, yếu tố then chốt của báo chí, truyền thông là phải sáng tạo. Sáng tạo ở đây cực kỳ đa dạng và sinh động.

Thực tế báo chí, truyền thông ở nước ta cho thấy quá nhiều chương trình, chuyên trang, chuyên mục đã đồng hành và phụng sự công chúng nhiều năm ròng. Thành công của chúng, một phần có sức nặng, đó là sáng tạo. Sáng tạo ở đây có rất nhiều cấp độ.

Hàng trăm format cho cả bốn hình báo chí (báo in, báo điện tử, phát thanh, truyền hình) mà chúng tôi thiết kế, được nhiều báo đài đưa vào sản xuất dù ít hay nhiều năm, đã chứng minh điều này.

Chẳng hạn, năm 2009, chúng tôi thiết kế nội dung Kênh VOV giao thông và chuyển giao cho Đài Tiếng nói Việt Nam với mục tiêu sáng tạo lớn cho một dòng báo chí tư vấn chỉ dẫn mà chúng tôi sớm tiếp thu từ bên ngoài và thích thú khích lệ nó ở trong nước.

Nếu thính giả nghe kênh này ngày đó, nó giản dị, sơ khai, không hoặc rất ít công nghệ, nhưng nó đã là sáng tạo. Về sau, nhờ công nghệ, thiết bị tốt hơn, nhờ sáng tạo nhiều hơn của những nhà sản xuất trẻ tuổi, kênh này có hiệu ứng xã hội tốt hơn.

Ví dụ này chỉ mong chia sẻ với những người làm báo chí, truyền thông trẻ tuổi giỏi công nghệ rằng sáng tạo trong báo chí truyền thông không quá khó, miễn là bạn cần trải nghiệm nhiều hơn và cần nghĩ nhiều hơn.