Từ neutrino đến vũ trụ: Việt Nam bước vào cuộc chơi khoa học đỉnh cao

Từ ngày 22 – 25.7, Hội Gặp gỡ Việt Nam phối hợp Trung tâm quốc tế khoa học và giáo dục liên ngành (ICISE, P.Quy Nhơn Nam, Gia Lai) tổ chức hội nghị quốc tế “Vật lý neutrino”, với sự tham dự của gần 60 nhà khoa học và nghiên cứu sinh trẻ hàng đầu thế giới đến từ Mỹ, Anh, Pháp, Nhật Bản, Ấn Độ, Trung Quốc, Hàn Quốc…

Hội nghị đặc biệt vinh danh sự hiện diện của những tên tuổi lớn trong lĩnh vực vật lý neutrino như GS Takashi Kobayashi (Giám đốc J-PARC, Nhật Bản), GS Masayuki Nakahata (ĐH Tokyo), GS Tsuyoshi Nakaya (ĐH Kyoto), GS Amol Dighe (Viện TIFR, Ấn Độ), PGS Teppei Katori (King’s College London, Anh)… cùng nhiều nhà khoa học lý thuyết và thực nghiệm đang dẫn dắt các dự án neutrino toàn cầu.

Neutrino, một trong những hạt cơ bản kỳ lạ và khó nắm bắt nhất, là trung tâm của các thảo luận học thuật tại hội nghị. Các chủ đề nghiên cứu bao gồm: dao động neutrino, cơ chế sinh lepton, bản chất Dirac hay Majorana, phân rã beta kép không neutrino, đo khối lượng tuyệt đối của neutrino… Đây đều là những câu hỏi mở của vật lý hiện đại, có thể làm thay đổi cách hiểu của nhân loại về cấu trúc vật chất và sự hình thành vũ trụ.

Bên cạnh các vấn đề lý thuyết, các ứng dụng của neutrino cũng được thảo luận sâu rộng: từ giám sát lò phản ứng hạt nhân, chụp cắt lớp trái đất, nghiên cứu geoneutrino trong địa vật lý, đến phát hiện neutrino từ siêu tân tinh, quan sát các hiện tượng thiên văn thoáng qua. Các công nghệ mới như máy dò dùng ánh sáng Cherenkov, chất nhấp nháy lỏng và cảm biến lượng tử đang mở ra những triển vọng đột phá.

Điểm hẹn của khoa học đỉnh cao

Theo TS Nguyễn Hữu Hà, Phó giám đốc Sở KH-CN tỉnh Gia Lai, từ năm 2013 đến nay, ICISE đã đón hơn 16.500 nhà khoa học từ hơn 60 quốc gia, trong đó có 18 chủ nhân giải Nobel.

“Việc tổ chức thành công các hội nghị chuyên sâu như vật lý neutrino cho thấy Việt Nam không còn là người đứng ngoài, mà đang tích cực tham gia vào cuộc chơi đỉnh cao của khoa học toàn cầu”, ông Hà nhấn mạnh.

Từ năm 2017, nhóm nghiên cứu thực nghiệm đầu tiên về vật lý neutrino của Việt Nam đã được thành lập tại Viện IFIRSE (thuộc ICISE). Với sự đồng hành của nhiều giáo sư quốc tế, phòng thí nghiệm này đang ngày càng phát triển, từng bước xây dựng năng lực nghiên cứu trong một lĩnh vực mà Việt Nam vốn rất thiếu nhân lực.

Song song với hội nghị, “Trường học Việt Nam về neutrinos lần thứ 9” (VSON9) diễn ra từ ngày 16 – 25.7, là nơi đào tạo và truyền cảm hứng cho sinh viên, nghiên cứu sinh Việt Nam bước vào những lĩnh vực nghiên cứu sâu.

Không dừng lại ở neutrino, lãnh đạo tỉnh Gia Lai cho biết đang xây dựng đề án thành lập Trung tâm nghiên cứu và ứng dụng khoa học vũ trụ trong thời gian tới. “Chúng tôi kỳ vọng Gia Lai sẽ trở thành điểm kết nối khoa học không chỉ của Việt Nam, mà của cả khu vực Đông Nam Á”, TS Hà nói.

Từ năm 2024, Sở KH-CN tỉnh Bình Định, nay là Sở KH-CN tỉnh Gia Lai, được UBND tỉnh giao nhiệm vụ chủ trì, phối hợp với các đơn vị liên quan nghiên cứu xây dựng dự án Trung tâm Nghiên cứu và ứng dụng khoa học công nghệ vũ trụ.

Dự án dự kiến được triển khai tại thung lũng Quy Hòa (P.Quy Nhơn Nam, Gia Lai), trong khu vực gần Trung tâm Khám phá khoa học và đổi mới sáng tạo Quy Nhơn và Trung tâm ICISE.

Mục tiêu của dự án là khi đi vào hoạt động, trung tâm sẽ góp phần phổ biến kiến thức về các ngành khoa học thiên văn và hàng không vũ trụ, thông qua hệ thống thiết bị và học liệu hiện đại. Đội ngũ nhân sự hiện có từ Trung tâm Khám phá khoa học và đổi mới sáng tạo Quy Nhơn sẽ được nâng cấp, đồng thời thu hút thêm chuyên gia, nhà khoa học, giảng viên để tham gia đào tạo nhân lực chuyên sâu cho lĩnh vực thiên văn học, vũ trụ học. Từ đó, hình thành các nhóm nghiên cứu chuyên biệt về hai ngành này ngay tại miền Trung.

Về lâu dài, dự án hướng tới phát triển trung tâm trở thành đầu mối thu thập và xử lý dữ liệu ảnh viễn thám quy mô lớn tại khu vực miền Trung – Tây nguyên. Trung tâm cũng sẽ tham gia các mạng lưới nghiên cứu trong nước và quốc tế, nhằm liên kết, chuyển giao công nghệ, linh kiện, thiết bị phục vụ cho nghiên cứu và ứng dụng trong lĩnh vực thiên văn, vũ trụ.