Uống trà đi!: Gieo mầm trà cho tương lai

Trong văn cúng cây trà mỗi dịp đầu xuân của người Mông ở xã Suối Giàng (H.Văn Chấn, tỉnh Yên Bái) có đoạn: “Ước cho cây trà búp to như ngón tay trẻ con, hái mãi không bao giờ cạn”. Lời văn cúng nghe chừng giản đơn ấy lại gợi bao suy nghĩ khi mà những cây trà đại thụ của Suối Giàng, từ cây trà tổ (cây di sản) cho đến nhiều cây khác có kích cỡ lớn cỡ người ôm, đang dần suy yếu, bị sâu bệnh đục hại nghiêm trọng, nhiều cây đã chết khô.

Nhiều địa bàn khác ở các vùng trà shan cổ thụ cũng gặp tình trạng tương tự. Nguyên do đến từ tình trạng khai thác quá mức, đốn sâu và thiếu chăm sóc hiệu quả, dẫn đến cây trà không còn đủ sức để phát triển. Trước thực trạng này, những người yêu trà của nhóm Uống trà đi ở TP.HCM đã có nhiều hành động thiện nguyện cụ thể, giúp đồng bào nơi có vùng trà trồng thêm nhiều héc ta trà mới, để dành cho mai sau.

Nhọc nhằn trà shan cổ thụ

Đi qua hầu hết các vùng trà cổ thụ Việt Nam, một đúc kết khiến nhiều người yêu trà rất ưu tư, đó là những cây trà đại thụ, ước tính từ 500 năm tuổi trở lên, đang chết dần. Nhà báo Uyên Viễn, trưởng nhóm Uống trà đi, nói: “Tôi và các thành viên của nhóm đi về các vùng trà, sau đó vẫn tiếp tục theo dõi thông tin, hình ảnh do bà con chia sẻ về thực trạng các cây trà. Chứng kiến từ lúc cây trà còn xanh tốt, xum xuê nhưng chỉ đôi ba năm sau đã chết đứng. Khoảnh khắc ấy so với tuổi cây trà ngàn năm, thực sự quá ngắn ngủi. Qua tìm hiểu, nguyên nhân dẫn đến chết cây chủ yếu là do xâm hại thô bạo đến không gian sống của trà, khiến cây bị suy và không qua khỏi”.

Các vùng Trà shan cổ thụ đều ở nơi xa, núi cao, đời sống dân bản khó khăn, đặc biệt trong những mùa mưa lũ. Việc khai thác được cây trà đã khó, việc sản xuất trà shan của những doanh nghiệp được gọi là thâm niên, giàu kinh nghiệm nhưng cũng chỉ hơn 10 năm lẻ, lại thiếu thốn bội phần. Làm ra phẩm trà được người tiêu dùng đón nhận là chuyện không hề đơn giản.

Trà shan từng một thời bị lãng quên, nay được đánh thức với nhiều sản phẩm chất lượng, nhiều người làm trà dấn thân, nhiều vùng trà mới được khai phá. Tuy nhiên chưa kịp vươn mình đã phải đối diện nỗi lo khai thác không quy chuẩn, gây nguy hại đến bảo tồn. Nếu tình hình này vẫn tiếp tục thì trong tương lai, chuyện cạn kiệt vùng nguyên liệu hoàn toàn có thể xảy ra.

Lấy ví dụ cụ thể ở Hoàng Su Phì (tỉnh Hà Giang), nhà sản xuất trà Hà An cho biết năm 2019 thu mua được 5 tấn trà tươi thuộc giống shan rừng, tạo ra hơn 1 tấn trà thành phẩm. Cũng vẫn là vùng trà ấy năm 2024, thành phẩm chỉ ra được 40 kg. Tại vùng nguyên liệu dưới đỉnh Chiêu Lầu Thi, cả vạt rừng trà bị chặt không thương tiếc, nhiều thân trà cao 4 – 5 m nhưng trơ trụi, có cây to bằng thân người bị chặt sát gốc, vùng trà tan hoang.

Duy trì lợi thế

Nói về chất lượng, trà shan cổ thụ Việt đã mang về nhiều danh hiệu cao quý tại các cuộc thi trà thế giới ở Trung Quốc, Pháp, Mỹ, Canada… Các hội thảo về trà cấp quốc tế cũng công nhận đây là báu vật, là “vàng xanh” của núi rừng với lịch sử truyền đời qua trăm năm, ngàn năm.

Để vốn quý ấy tiếp tục phát huy lợi thế, trong quá trình khai thác, cần có biện pháp bảo tồn từ ngay bây giờ. Những nội dung chia sẻ trong Ngày trà thế giới 21.5 thường niên cũng nhấn mạnh các chi tiết trọng tâm là bảo tồn vùng trà, tạo công ăn việc làm cho phụ nữ bản địa, góp phần tăng thu nhập, giảm đói nghèo…, đều là những thông điệp hoàn toàn tương ứng và phù hợp với thực trạng các vùng trà Việt Nam.

Trà shan cổ thụ cũng rất hấp dẫn các nhà kinh doanh trà khắp thế giới. Ngoài những đối tác quen thuộc đến từ Đài Loan, Trung Quốc đại lục, Malaysia…, vụ trà xuân năm nay chứng kiến thêm nhiều nhân tố mới đến từ Úc, Mỹ, CH Czech, Pháp, Đức, Ý, Nhật Bản… Họ tự tìm đến các vùng trà xa xôi, đặt mua sản phẩm để đem về phát triển.

Anh Chan Dart, Hoa kiều người Úc, vừa rong ruổi xe máy trong suốt tháng 4.2025 để thăm thú các vùng trà từ Hà Giang qua đến Lào Cai, Lai Châu, Sơn La, Điện Biên… Gặp Chan ở Hoàng Su Phì, anh tâm sự: “Tôi đi nhiều vùng trà trên thế giới, công tâm mà nói, chưa gặp được ở đâu những phẩm trà lên men có hương vị kỳ lạ như ở Việt Nam. Chuyến đi này mở mang cho tôi quá nhiều điều, nếu không đi thật khó biết thế giới trà có những thứ đáng quý như thế. Qua mỗi điểm đến, hành lý tôi nặng thêm, toàn là trà cổ thụ để về Úc, tôi sẽ kể chuyện trà Việt cho bạn trà”.

Để những vốn quý ấy còn lưu mãi, trong số các hoạt động phi lợi nhuận, các sinh hoạt văn hóa trà vì cộng đồng từ 10 năm qua, có một điểm nhấn đáng chú ý được nhóm Uống trà đi phát động từ năm 2022. Đó là mua hạt giống trà shan cổ thụ tặng nông dân vùng trà, giúp họ mở rộng diện tích. Trong năm 2024, nhóm đem hạt giống trà tặng xã Bản Liền (Lào Cai), cùng nông dân tự tay vỡ đất, trồng trà. Khi đã đủ theo nhu cầu của dân bản, hạt trà còn dư số lượng lớn, nhóm lại sang xã Tả Củ Tỷ kế cận, chung sức trồng trà cùng người dân.

Đầu xuân 2025, hơn 2,7 tấn hạt trà shan được nhóm Uống trà đi kết hợp cùng các nhà tài trợ và nhà sản xuất trà Shanam ở Tà Xùa trao tặng, gieo trồng cho bà con Làng Sáng – một bản xa và còn nhiều khó khăn của H.Bắc Yên, tỉnh Sơn La.

Ý tưởng gieo hạt cho những vùng trà Việt được nhà báo Uyên Viễn chia sẻ lý do: “Chúng tôi được uống trà shan cổ thụ nhiều trăm năm do người xưa để lại, cây trà rồi cũng suy yếu theo quy luật tuần hoàn. Chúng tôi phát động câu chuyện gieo mầm tri ân, để từ cây trà trồng hôm nay, tương lai 100 – 200 năm sau, con cháu người sở hữu vùng trà vẫn được hưởng lợi. Sinh hoạt trong nhóm cũng có nhiều đơn vị kinh doanh trà tham gia trao tặng quả trà. Sau này nếu con cháu họ tiếp nối việc kinh doanh, có dịp về lại vùng trà hẳn sẽ thêm tự hào khi biết ngày xưa cha ông mình đã góp công sức trồng nên những cây trà cho họ nối nghiệp”.

Uyên Viễn coi đây là một trong những cách tạo giá trị bền vững, gieo nền tảng cho trà Việt. Các thế hệ sau cứ thế làm theo để cùng xây dựng vùng nguyên liệu ổn định, giúp thương hiệu vững mạnh, chung tay đưa trà Việt lan tỏa ra thế giới.