Vượt quá năng lực phổ thông
Từ học sinh, giáo viên đến phụ huynh, nhiều tiếng nói cùng vang lên: Đề thi năm nay khó một cách bất thường. Đặc biệt ở các môn toán, tiếng Anh và ngữ văn, không ít học sinh giỏi cũng rơi vào trạng thái hoang mang, mất điểm tựa khi làm bài.
Hiện tượng này không phải là sự cố đơn lẻ mà phản ánh vấn đề hệ thống trong quy trình xây dựng, kiểm soát và định hướng đề thi. Bài viết này phân tích các nguyên nhân chính khiến đề thi vượt ngưỡng năng lực phổ thông trung bình, đồng thời đề xuất một số giải pháp nhằm cải thiện cho những kỳ thi sau.
Lệch pha từ mục tiêu đến triển khai kỹ thuật
Một trong những bất cập lớn nhất của kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 chính là sự lệch pha rõ rệt giữa mục tiêu của kỳ thi nhằm xét công nhận tốt nghiệp phổ thông và cấu trúc, cách thức ra đề đang thiên lệch về hướng phân loại.
Sự thiên lệch này biểu hiện rõ trong việc số lượng câu hỏi ở cấp độ vận dụng và vận dụng cao chiếm tỷ trọng quá lớn, trong khi các câu ở mức nhận biết – thông hiểu, vốn là điểm tựa cho học sinh trung bình, lại giảm đáng kể. Điều này làm mất đi tính công bằng và khả năng tiếp cận của phần đông thí sinh – đối tượng chính của kỳ thi.
Không chỉ nội dung và mức độ khó bị đẩy cao, mà cách thức đặt câu hỏi và lựa chọn ngữ liệu ở nhiều môn cũng bộc lộ tính học thuật nặng nề, chưa thực sự phù hợp với trải nghiệm thực tiễn của học sinh phổ thông.
Nam sinh khóc khi gặp người thân sau buổi thi môn toán tốt nghiệp THPT 2025 (Ảnh: Hải Long).
Ở môn ngữ văn và tiếng Anh, nhiều câu hỏi dài dòng, ngữ liệu trừu tượng, gây quá tải về thời gian đọc hiểu và khiến học sinh cạn kiệt năng lượng trước khi bước vào phần trọng tâm. Ngay cả môn toán cũng khiến học sinh thốt lên “ngỡ đang thi nghị luận văn học”.
Nguyên nhân sâu xa nằm ở cách hiểu và vận dụng sai lệch ma trận đề thi. Đáng lẽ, ma trận phải là công cụ giúp bảo đảm sự cân đối về nội dung kiến thức, cấp độ nhận thức và định hướng năng lực theo chương trình giáo dục phổ thông (GDPT) 2018.
Nhưng trên thực tế, nhiều đơn vị đã đồng nhất ma trận với bảng phân phối câu hỏi và sử dụng phần mềm để rút ngẫu nhiên câu hỏi mà không đi kèm đặc tả chi tiết. Sự nhầm lẫn giữa “ma trận” và “đặc tả đề thi” đã khiến quá trình xây dựng đề tách rời hoàn toàn khỏi yêu cầu chương trình, làm mất đi tính chuẩn mực trong kiểm tra đánh giá.
Thêm vào đó, nền tảng kỹ thuật quan trọng là ngân hàng câu hỏi chuẩn hóa cấp quốc gia vẫn chưa được thiết lập. Việc xây dựng đề thi hiện nay chủ yếu dựa vào kinh nghiệm của chuyên gia, thiếu dữ liệu thực nghiệm về độ khó, độ phân biệt và năng lực hướng tới. Điều này khiến chất lượng đề dao động mạnh theo từng năm, từng mã đề và phụ thuộc lớn vào cảm tính của người làm đề.
Tổng thể, sự đứt gãy từ định hướng chính sách (xét tốt nghiệp) đến triển khai kỹ thuật (ra đề) không chỉ làm suy giảm tính khoa học và công bằng của kỳ thi, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của học sinh, những người cần một kỳ thi sát với năng lực thực tiễn chứ không phải là một “trò chơi xác suất” mang tên đánh giá năng lực.
Một thí sinh ngồi lặng người sau buổi thi toán tại điểm thi THCS Chu Văn An, Hà Nội (Ảnh: Hải Long).
Khoảng cách giữa chương trình – dạy học – kiểm tra
Khóa học sinh thi tốt nghiệp năm 2025 là lứa đầu tiên học trọn vẹn chương trình GDPT 2018 ở bậc THPT, đồng thời là thế hệ chịu ảnh hưởng nặng nề của đại dịch Covid-19 trong các năm học nền tảng.
Chương trình mới yêu cầu tư duy tích hợp, tự học và giải quyết vấn đề, nhưng phương pháp dạy học ở nhiều nơi vẫn còn nặng về luyện đề, học tủ. Học sinh chưa được trang bị kỹ năng học thuật thiết yếu như đọc hiểu phức hợp, phân bổ thời gian, phân tích logic.
Khoảng cách giữa chương trình – dạy học – kiểm tra chưa được lấp đầy, dẫn đến một “điểm gãy” nghiêm trọng trong hệ thống giáo dục. Sự khác biệt rõ rệt giữa đề minh họa và đề thi chính thức càng làm tăng thêm sự hoang mang và lúng túng trong cả giáo viên lẫn học sinh.
Câu chuyện đề thi khó, chưa phù hợp với thực tiễn dạy và học đang là chủ đề nhận được nhiều tranh luận sau thi tốt nghiệp THPT 2025 (Ảnh minh hoạ: Bảo Quyên).
Khoảng cách giữa sách giáo khoa và đề thi: “một trời, một vực”
Theo tinh thần của chương trình GDPT 2018, sách giáo khoa là công cụ cụ thể hóa các “yêu cầu cần đạt” – tức là những năng lực, kiến thức và kỹ năng tối thiểu học sinh cần nắm được sau một giai đoạn học tập. Về nguyên tắc, đề thi tốt nghiệp cần dựa vào các yêu cầu này để bảo đảm tính đồng bộ và hợp lý trong đánh giá.
Thực tế cho thấy đề thi năm 2025, đặc biệt ở các môn toán, ngữ văn và tiếng Anh, có nhiều câu hỏi vượt xa phạm vi và mức độ thể hiện trong sách giáo khoa. Cách hỏi phức tạp, ngữ liệu lạ và yêu cầu vận dụng cao xuất hiện dày đặc khiến học sinh không thể định hướng được nội dung ôn tập, dù đã chủ động học bài bản theo sách giáo khoa. Có thể ví von là khoảng cách giữa sách giáo khoa và đề thi: “một trời, một vực”.
Sự không đồng nhất giữa dạy – học – thi, học sinh không học thêm khó đạt điểm cao như lời nhận xét của nhiều giáo viên, phụ huynh, học sinh không chỉ khiến việc học trở nên bị động, mà còn làm lung lay một nguyên tắc nền tảng trong giáo dục phổ thông: phát triển năng lực tự học.
Nhiều chuyên gia, giáo viên nhận định đang có khoảng cách lớn giữa đề thi và chương trình học trên lớp. Học sinh không đi học thêm khó đạt điểm cao (Ảnh minh hoạ: AI).
Khi sách giáo khoa không còn là cơ sở đáng tin cậy để học sinh tự học, các em buộc phải phụ thuộc vào luyện đề, học thêm hoặc ôn tủ theo cảm tính. Vô hình trung, điều này làm mất phương hướng, niềm tin và động lực học tập – triệt tiêu mục tiêu tự học mà chương trình 2018 kỳ vọng.
Nếu không được cải thiện ở những năm sau, điều này sẽ dẫn tới hệ quả là: triệt tiêu động lực và khả năng tự học của học sinh. Như vậy, những mục đích tốt đẹp, nhân văn của Thông tư 29/2024 quy định về dạy thêm, học thêm dễ bị “phá sản”.
Bất nhất trong truyền thông chính sách và quy trình kỹ thuật
Tháng 2/2025, đại diện Bộ GD&ĐT công bố việc xây dựng ngân hàng câu hỏi cho kỳ thi theo chương trình mới, tạo kỳ vọng lớn trong giới giáo dục. Nhưng chỉ vài tháng sau, tại buổi họp báo sau kỳ thi, một lãnh đạo lại phát biểu rằng năm đầu tiên “không dùng ngân hàng đề thi”.
Sự bất nhất trong truyền thông chính sách không chỉ làm giảm niềm tin xã hội mà còn khiến giáo viên và học sinh chuẩn bị sai hướng. Đáng nói hơn, việc tạo ma trận đề thi bằng phần mềm, dù với mục tiêu chống lộ đề, lại không đi kèm cơ chế kiểm duyệt, dẫn tới nhiều đề bị “lệch pha” về cấp độ và cấu trúc.
Giải pháp cải thiện trong các kỳ thi tới
Trước thực trạng nói trên, cần một giải pháp tổng thể và có hệ thống.
Thứ nhất, đề thi cần trở lại đúng mục tiêu xét tốt nghiệp, ưu tiên câu hỏi ở mức độ cơ bản để đảm bảo học sinh trung bình có thể đạt điểm tối thiểu. Cần tách bạch rõ ràng giữa kỳ thi tốt nghiệp và tuyển sinh đại học.
Trong trường hợp Bộ GD&ĐT “xoay trục” như giải thích sáng 28/6 đưa ra rằng: Đề thi có nhiều sự điều chỉnh để đáp ứng đầy đủ 3 mục đích của kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2025 gồm: Đánh giá đúng kết quả học tập của người học; lấy kết quả thi để xét công nhận tốt nghiệp THPT và đánh giá chất lượng dạy, học của các cơ sở giáo dục phổ thông/giáo dục thường xuyên; cung cấp dữ liệu đủ độ tin cậy, trung thực để các cơ sở giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp sử dụng trong tuyển sinh theo tinh thần tự chủ thì kỳ thi cần quay về tính chất của Kỳ thi tốt nghiệp THPT Quốc gia.
Thứ hai, quy trình xây dựng đề cần dựa trên ngân hàng câu hỏi chuẩn hóa, có kiểm định thực tế về độ khó và độ phân biệt. Việc sử dụng phần mềm chỉ nên là công cụ hỗ trợ, không thể thay thế khâu kiểm duyệt chuyên môn độc lập. Từng câu hỏi trong đề thi phải được kiểm soát bằng đặc tả rõ ràng về mục tiêu, năng lực, độ khó và kỹ năng đánh giá.
Chính sách đổi mới dạy học cần đi liền với điều chỉnh đánh giá để học sinh được phát triển đúng năng lực, không cần đi học thêm (Ảnh minh hoạ: Hải Long).
Thứ ba, cần minh bạch hóa quy trình xây dựng đề thi và đảm bảo thông tin nhất quán từ Bộ GD&ĐT. Giáo viên và học sinh phải được cung cấp định hướng rõ ràng, có thời gian chuẩn bị phù hợp. Việc tổ chức thử nghiệm đề thi trên diện nhỏ trước khi áp dụng đại trà là cần thiết để kiểm chứng mức độ phù hợp và hiệu quả.
Cuối cùng, chính sách đổi mới dạy học cần đi liền với điều chỉnh đánh giá. Trong khi chương trình hướng đến phát triển năng lực thì dạy học và kiểm tra phải tạo điều kiện cho người học rèn luyện và thể hiện đúng những năng lực ấy.
Đề thi tốt nghiệp THPT 2025 không chỉ là một kỳ thi đơn lẻ, mà phản ánh một bức tranh toàn cảnh về hệ thống giáo dục trong giai đoạn chuyển tiếp. Việc đề thi vượt ngưỡng năng lực phổ thông không đơn giản là lỗi kỹ thuật, mà là hệ quả của chuỗi bất cập liên hoàn từ nhận thức, quy trình đến truyền thông chính sách.
Để kỳ thi quốc gia thực sự trở thành công cụ đánh giá công bằng và định hướng tích cực cho giáo dục, cần sự điều chỉnh toàn diện cả về tư duy, kỹ thuật lẫn tổ chức thực hiện.
Nội dung: Phan Anh
Chuyên gia về kiểm tra đánh giá giáo dục