Vì sao khi nhầm chân ga, tài xế càng đạp mạnh hơn?

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tai nạn gây ra bởi xe tăng tốc đột ngột ngoài chủ đích của tài xế, bao gồm hư hỏng ở hệ thống chân ga/phanh, có vật chèn lên chân ga, hoặc lỗi nhầm chân ga và chân phanh từ tài xế. Yếu tố chủ quan đến từ sự nhầm lẫn của tài xế được cho là phổ biến hơn các nguyên nhân gây tai nạn khác.

Trong một số trường hợp, khi tài xế nhấn nhầm chân ga, thay vì chuyển sang chân phanh để dừng xe, họ lại đạp ga mạnh hơn, dẫn đến thiệt hại nặng nề cho bản thân và các phương tiện xung quanh.

Vì sao tài xế bị giữ cứng chân ở bàn đạp ga?

Để giải thích cho hiện tượng này, theo một nghiên cứu trong những năm 1980 của Richard Schmidt, giáo sư Tâm lý học tại Đại học California, vấn đề thường xảy ra khi tài xế vừa bước vào xe. Tài xế ban đầu có ý định đạp nhẹ phanh, nhưng thay vào đó lại đạp nhầm chân ga, tiếp tục giữ như vậy cho đến khi đâm vào đâu đó. Những tài xế trong các tình huống này thường tin rằng hệ thống chân ga gặp trục trặc, hoặc phanh đã bị hỏng. Tuy nhiên, trong tất cả các trường hợp, xe đều được xác nhận là không có lỗi kỹ thuật.

Ông Schmidt nghi ngờ rằng các sự cố tăng tốc ngoài ý muốn trên có thể liên quan đến yếu tố con người. Ông nhận thấy những sự việc như vậy xảy ra thường xuyên hơn gấp 6 lần ở các đối tượng là người lớn tuổi (60-70 tuổi), người chưa quen với xe, và người có vóc dáng thấp.

Nghiên cứu đưa ra giả thuyết rằng tài xế khi muốn đạp phanh để giữ xe không bị trôi, đôi khi lại đạp nhầm chân ga. Khi thấy xe chuyển động nhanh bất thường, tài xế thường phản xạ bằng cách đạp mạnh hơn, và việc này lại càng khiến xe tăng tốc nhanh hơn, và đâm phải vật cản.

Cụ thể, khi xe tăng tốc một cách bất ngờ, người lái hoảng loạn và chỉ càng đạp mạnh hơn vào thứ mà họ nghĩ là phanh. Khi tài xế trong trạng thái căng thẳng, hoảng loạn hoặc stress, phản ứng chống trả hay bỏ chạy (fight or flight response), còn được biết đến với tên gọi phản ứng căng thẳng cấp tính, sẽ dễ xuất hiện. Trong trạng thái này, tài xế thường không nghĩ đến các biện pháp xử lý khác như kéo phanh tay, chuyển bàn đạp, hay chuyển số, mà đi thẳng vào việc đạp mạnh bàn đạp để dừng xe, trong khi chân vẫn ở bàn đạp ga.

Năm 2011, cơ quan chính quyền địa phương Anh Transport for London đã ủy quyền một nghiên cứu về hiện tượng đạp nhầm chân ga và phanh, nhằm tìm hiểu nguyên nhân, mức độ và các giải pháp tiềm năng cho hiện tượng tăng tốc ngoài ý muốn. Nghiên cứu này đã mô tả quá trình nhận thức khi lái xe như sau:

Mô hình hành vi lái xe được chia thành 6 giai đoạn:

Giai đoạn dự đoán (anticipation): người lái sử dụng kinh nghiệm và kỳ vọng để quan sát và phản ứng đến môi trường xung quanh.

Giai đoạn nhận biết (perception): khi một vật thể quan trọng được tài xế phát hiện và nhận biết (ví dụ: một trạm dừng).

Giai đoạn xử lý (cognition): tài xế sử dụng kinh nghiệm và kỳ vọng để đưa ra quyết định phản ứng phù hợp (ví dụ: “trạm dừng này nằm trên tuyến của mình, cần dừng lại”).

Giai đoạn phản ứng (response): quyết định phản ứng được chuyển thành kế hoạch hành động (ví dụ: xoay tay lái và đạp phanh).

Giai đoạn hành động (action): kế hoạch hành động được thực hiện (ví dụ: đạp phanh và xoay vô lăng).

Vòng phản hồi (feedback loop): tài xế chú ý đến kết quả của hành động để xem có đạt được mục tiêu mong muốn không, nếu chưa thực hiện lại hành động.

Trong các trường hợp tăng tốc ngoài ý muốn, tài xế có thể đã nhận diện đúng tình huống, hiểu phải làm gì và chọn phương án phù hợp, nhưng lại thực hiện sai ở bước hành động, tức đạp nhầm chân ga thay vì chân phanh. Hiện tượng này xảy ra khi tài xế mất tập trung hoặc khi rơi vào tình huống căng thẳng, khiến não bộ không thể xử lý đủ các bước trên, qua đó khiến tài xế đạp ga mạnh hơn trong vô thức.

Bên cạnh đó, nghiên cứu năm 2023 thực hiện bởi Transport Research Laboratory (TRL) tại Anh phân tích 43 trường hợp nhầm chân ga, cho thấy tỷ lệ tai nạn cao hơn ở các tuyến đường nhỏ, đường cấp thấp hoặc khu vực đỗ xe tư nhân, những nơi có giới hạn tốc độ thấp. Phần lớn các trường hợp nhầm chân ga (khoảng 49%) xảy ra ngay khi xe mới khởi động. Các tình huống va chạm phổ biến nhất trong nhóm này là khi xe đang di chuyển chậm để đỗ xe hoặc vào cua. Trong nghiên cứu, các tài xế lớn tuổi và nữ giới thường xuyên có liên quan đến các vụ tai nạn do nhầm chân ga hơn, yếu tố phổ biến đến từ sự mất tập trung và bệnh lý của tài xế.

Các biện pháp ngăn chặn

Hiện nay, nhiều xe đã được trang bị thêm các tính năng an toàn để ngăn ngừa việc đạp nhầm chân ga, gọi là brake override system (BOS). Hệ thống này được thiết kế để ưu tiên phanh, hoặc ngắt bàn đạp ga, khi cả chân phanh và chân ga được nhấn cùng lúc. Nhiều hãng đã trang bị hệ thống này như Chrysler, BMW, Mercedes, Nissan, Volkswagen, Audi, Toyota, Mazda, Mitsubishi, Hyundai.

Tuy nhiên, sự vững vàng trong tâm lý, cũng như kinh nghiệm lái xe của tài xế vẫn là phương pháp ngăn ngừa hiệu quả nhất việc nhầm chân ga và chân phanh. Bên cạnh đó, khi lái xe tài xế cần để đúng vị trí chân, và sử dụng giày/dép phù hợp.

Hồ Tân