“Linh hồn” của bản đồ xá lợi Trần Nhân Tông
Cuộc khai quật của Trường ĐH KHXH&NV (ĐHQG Hà Nội) ở am Ngọa Vân (TX.Đông Triều, Quảng Ninh) năm 2017 đã phát lộ một “thánh tích”. Ở gần tòa Tam Bảo, các nhà khảo cổ tìm thấy một chiếc hộp. “Trên mặt hộp có vết vải và dây buộc hình chữ thập. Điều đó cho thấy hộp được bọc trong một túi vải, ngoài có dây buộc”, TS Nguyễn Văn Anh, người phụ trách khai quật, cho biết.
Chiếc hộp xá lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông khi mới khai quật
ẢNH: TS NGUYỄN VĂN ANH CUNG CẤP
Do nghĩ đến khả năng đây là chiếc hộp đựng xá lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông, để bảo đảm tính thiêng, các nhà khoa học và quản lý đã quyết định không mở ra mà dùng X-quang để nghiên cứu. Hình ảnh chụp X-quang cho thấy hộp có cấu tạo gồm 2 lớp, nghĩa là hộp trong hộp.
“Trong lòng hộp bên trong có một vật hình que và một vật hình tròn, khá giống mặt của răng hàm. So sánh hình dáng và cấu trúc của hộp này có thể thấy khá giống với hình dáng các hộp xá lợi đã phát hiện trong các tháp Phật giáo ở Trung Quốc và VN. Điểm khác biệt quan trọng nhất của di vật này so với các hộp xá lợi đã được phát hiện là nó không có hoa văn trang trí”, TS Nguyễn Văn Anh nói.
Theo nghiên cứu của TS Nguyễn Văn Anh, chiếc hộp có nhiều điểm tương đồng với ghi chép khi Phật hoàng Trần Nhân Tông hóa, đệ tử Pháp Loa tổ chức hỏa táng và thu được mấy nghìn viên xá lợi. Sau đó, một số để lại ở Ngọa Vân xây bảo tháp, còn gọi là Phật hoàng tháp. Một số khác được mang về Thăng Long, rồi từ Thăng Long về Thái Bình…
TS Văn Anh cho biết thêm theo nghiên cứu, “bản đồ” xá lợi của Phật hoàng có 8 địa điểm. Trong đó, Đông Triều, nơi vừa là quê gốc của nhà Trần vừa là trung tâm của Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử, có 4 điểm lưu giữ xá lợi Phật hoàng. Theo TS Văn Anh việc phát hiện chiếc hộp đựng xá lợi nói trên không làm thay đổi bản đồ mà “khẳng định thêm những ghi chép về điều này là có cơ sở”.
Hộp xá lợi ở Tháp Nhạn, hiện đang được giữ tại Bảo tàng Nghệ An
ẢNH: TS PHẠM LÊ HUY
Hình chụp X-quang hộp đựng xá lợi Phật hoàng Trần Nhân Tông
ẢNH: TS NGUYỄN VĂN ANH CUNG CẤP
Về việc liệu có thể chắc chắn 100% đây chính là xá lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông hay không, TS Nguyễn Văn Anh nói: “Nếu để nói có gì trực tiếp khẳng định đấy là xá lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông hay không thì ở đây chỉ dùng phương pháp loại trừ thôi”.
Hiện chiếc hộp xá lợi đã được an trí tại tháp ở Ngọa Vân Yên Tử. Mặc dù trong quá trình nghiên cứu đã có những khảo tả, hình ảnh X-quang, song việc an trí tại tháp có thể khiến việc xây dựng hồ sơ bảo vật quốc gia trở nên khó khăn hơn. “Chiếc hộp đó giờ đã an trí tại tháp rồi, nên việc làm hồ sơ bảo vật cũng khó. Thông thường người ta sẽ muốn làm bảo vật quốc gia với những hiện vật đang được nhìn thấy”, TS Văn Anh cho biết.
Thêm vào đó, với việc kết luận đây là xá lợi của Phật hoàng Trần Nhân Tông đến từ các suy đoán loại trừ, việc xây dựng hồ sơ bảo vật quốc gia có thể cũng sẽ khó khăn. “Nếu người ta nghi ngờ đấy không phải là xá lợi của Phật hoàng thì sẽ khó. Lúc đó các tính độc bản, giá trị văn hóa lịch sử sợ khó. Nếu người ta cũng tin vào lập luận của các nhà khảo cổ là đúng thì đây đúng là bảo vật quốc gia. Còn nếu họ không tin thì vấn đề cốt lõi đã không được giải quyết rồi”, TS Văn Anh nói.
Bảo vật quốc gia ở Tháp Nhạn
Việc phát hiện hộp đựng xá lợi của Phật hoàng đã chấm dứt thời kỳ dài xá lợi Phật ở Tháp Nhạn (Nghệ An) được xem là “hộp xá lợi duy nhất được tìm thấy tại VN từ trước tới nay”. Được phát hiện năm 1985, tới năm 2017, hộp xá lợi này đã được công nhận bảo vật quốc gia.
Bảo vật quốc gia Văn bia xá lợi tháp minh có ghi về việc Tùy Văn đế phân phát xá lợi và xây tháp ở nhiều nơi, trong đó có Giao Châu
ẢNH: TS PHẠM LÊ HUY
Hộp xá lợi Phật ở Tháp Nhạn được cho là có niên đại thế kỷ 7 – 8 (thời nhà Đường của Trung Quốc), căn cứ vào viên gạch làm vào thời Đường có dòng chữ “Trinh Quán lục niên”. Hồ sơ bảo vật cho biết trên đỉnh nắp hộp có băng trang trí văn hoa cúc tròn 6 cánh nhỏ; xung quanh thân hộp trang trí hoa sen cách điệu. Trong lòng có khoảng 1/3 là than tro, trên bề mặt lớp than tro có chứa hai nửa hình tròn màu trắng đục, trong và mỏng như vỏ trứng gà, đó chính là xá lợi.
Mặc dù vậy, nguồn gốc của xá lợi Phật được cho là bắt nguồn từ việc phân phát xá lợi của nhà Tùy. Theo TS Phạm Lê Huy (Trường ĐH KHXH&NV, ĐHQG Hà Nội), từ năm 601 – 604, Tùy Văn đế Dương Kiên đã 3 lần phân phát xá lợi và tổ chức xây dựng bảo tháp an trí xá lợi tại hơn 100 châu. Theo TS Huy, đây là một phần trong chính sách phục hưng Phật giáo của người sáng lập vương triều nhà Tùy, cũng là dịp xác lập cương giới. Điều này cũng ảnh hưởng tới Phật giáo VN, bởi trong số hơn 100 châu huyện được nhà Tùy lựa chọn để phân phát xá lợi, có cả các châu Giao, Phong, Trường, Hoan, Ái… ở VN, vốn thuộc quyền kiểm soát của chính quyền nhà Tiền Lý.
Kỹ thuật chế tác hộp cũng rất “xá lợi” khi các nhà nghiên cứu đánh giá: “Hộp được người thợ kim hoàn chế tạo từ phương pháp tán dập nguội, rất gần gũi với hộp đựng xá lợi bằng sơn mài tìm thấy ở Miến Điện có niên đại khoảng thế kỷ 8 – 9 sau Công nguyên”.
Điều đáng nói là hộp xá lợi này đã làm khởi lên những quan điểm khác nhau về táng thức và tục hỏa táng của Phật giáo từ 1.400 năm trước. Theo quan điểm của GS Hà Văn Tấn, cách thức chôn xá lợi Tháp Nhạn “gợi chúng ta nhớ đến tục chôn người chết trong những quan tài khoét bằng thân cây trong thời kỳ văn hóa Đông Sơn ở VN. Các tháp xá lợi vẫn được coi là tháp mộ, khác với các tháp kỷ niệm. Phải chăng ở đây có sự tiếp hợp giữa Phật giáo với những truyền thống bản địa lâu đời?”.
Trong khi đó, nghiên cứu của TS Phạm Lê Huy lại đặt trên nền nghiên cứu của chuyên gia Nhật Bản Kosugi Yasuo. Nghiên cứu này cho rằng từ thời Lục Triều tại Trung Quốc, khi xây dựng tháp Phật, người ta thường lập một trụ gỗ nhỏ ở trung tâm để đánh dấu vị trí xây tháp, gọi là “đả sát”. Cách xây dựng này kéo dài đến thời Tùy – Đường. Từ đó, TS Huy cho rằng cách thức xây dựng “đả sát” đã được truyền đến Giao Châu từ năm 601, thân cây khoét rỗng tìm được ở di chỉ Nhạn Tháp có lẽ cũng là một dạng “đả sát” của tháp xá lợi và không có nhiều liên hệ đến văn hóa Đông Sơn. (còn tiếp)