Một số chuyên gia về lĩnh vực kinh tế và môi trường cho rằng, TPHCM thực hiện thu phí thu gom, vận chuyển rác dựa vào khối lượng là hợp lý. Tuy nhiên, người ra quyết định cần hướng dẫn cụ thể hơn để nhân viên môi trường nắm rõ và thực hiện.
Cần hướng dẫn cụ thể
Trao đổi với phóng viên Dân trí, GS.TS Hoàng Xuân Cơ, nguyên Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu quan trắc và mô hình hóa môi trường (ĐH Khoa học Tự nhiên, ĐH Quốc gia Hà Nội) cho biết, Quyết định 67 của UBND TPHCM về việc thu gom rác theo khối lượng từ ngày 1/6 là bước đi phù hợp với xu thế. Tuy nhiên, ông lưu ý cần có hướng dẫn rõ ràng để triển khai hiệu quả.
Ông cho rằng, việc cân xác định khối lượng rác trong một khoảng thời gian theo thỏa thuận giữa các bên cũng không khác nhiều so với cách xác định lượng rác thu phí đã được thực hiện từ năm 2018.
Trước đây, thành phố thu tiền rác theo hộ. Khi đó cũng đã ước lượng rác thải bình quân đầu người mỗi ngày để tính phí. Nay cách làm có phần kỹ hơn, nhưng phải triển khai thực tế mới đánh giá được hiệu quả.
“Tôi chưa rõ nhân viên môi trường sắp tới sử dụng loại cân gì để cân rác. Họ sẽ đến từng nhà trực tiếp cân hay thực hiện theo cách nào, và cân trong thời gian bao lâu… Tôi nghĩ người ra quyết định cần hướng dẫn cụ thể hơn để nhân viên môi trường nắm rõ và thực hiện thống nhất”, GS.TS Hoàng Xuân Cơ chia sẻ.
Công nhân đang vận chuyển rác tại một trung tâm tiếp nhận trên đường Tống Văn Trân, quận 11 (Ảnh: An Huy).
Bên cạnh đó, một chuyên gia thuộc Viện Nghiên cứu Phát triển TPHCM cho biết, trước đây đơn vị từng nghiên cứu trong lĩnh vực môi trường và kết quả cho thấy người có thu nhập cao thường xả rác ít hơn người thu nhập thấp. Theo vị này, người thu nhập thấp thường có thói quen đi chợ mỗi sáng, nấu ăn tại nhà nhiều hơn, dẫn đến lượng rác thải lớn hơn.
“Vì vậy, nếu tính bình quân, người thu nhập thấp thường thải ra lượng rác nhỉnh hơn người thu nhập cao. Đây là điều tôi từng nghiên cứu và một số nghiên cứu quốc tế cũng cho kết quả tương tự”, chuyên gia nói.
Ông cho rằng, việc cân rác tại nguồn để xác định khối lượng có thể dẫn đến khiếu nại. Nhân viên môi trường cũng khó có thể mang theo cân để cân rác từng nhà mỗi ngày. Vì vậy, cơ quan chức năng cần lưu tâm đến vấn đề phát sinh này khi triển khai.
Vị này đề xuất, nhân viên môi trường có thể cân rác ngẫu nhiên trong một khoảng thời gian nhất định để xác định mức dao động, từ đó ước lượng lượng rác trung bình mỗi tháng cho từng hộ. Sau giai đoạn này, có thể không cần cân nữa. Tuy nhiên, quá trình cân đo phải có sự giám sát của cả hai bên, để tăng tính minh bạch.
Cần có giai đoạn thử nghiệm
Liên quan đến vấn đề thu phí tiền rác theo Quyết định 67, chuyên gia kinh tế Trần Quang Thắng, Viện trưởng Viện Kinh tế và Quản lý TPHCM cho rằng, mô hình “xả nhiều trả nhiều” là xu hướng phổ biến tại nhiều quốc gia phát triển. Người dân hoặc tổ chức thải ra nhiều rác hơn phải trả phí cao hơn, từ đó khuyến khích tiết giảm lượng rác và phân loại tốt hơn.
Khi phí dựa trên khối lượng, người dân sẽ có động lực giảm rác thải sinh hoạt và tích cực phân loại để giảm khối lượng rác phải nộp phí. Việc thu phí đầy đủ và minh bạch giúp thành phố có thêm nguồn lực cải thiện hạ tầng thu gom, xử lý rác, góp phần nâng cao chất lượng môi trường sống.
Tuy nhiên, việc đo lường chính xác khối lượng rác từng hộ, từng cơ sở là không dễ. Cần có hệ thống giám sát, phân loại hoặc cơ chế ước lượng minh bạch để tránh tranh cãi và gian lận.
Nhân viên môi trường đang lái xe thu gom rác trên đường Âu Cơ, quận Tân Bình (Ảnh: An Huy).
Nếu người dân thấy phí tăng, nhưng không được hỗ trợ về công cụ phân loại, họ có thể tìm cách tránh né bằng việc đổ rác sai quy định, gây ô nhiễm. Với các hộ nghèo, thu nhập không ổn định, chính sách này có thể trở thành gánh nặng nếu không có cơ chế hỗ trợ phù hợp như miễn, giảm phí.
Một số công cụ cần thiết để triển khai gồm: Tuyên truyền, hướng dẫn phân loại rõ ràng; ứng dụng công nghệ (thẻ điện tử, chip đo rác…) để quản lý minh bạch; công khai quy trình tính phí và hỗ trợ người dân thích nghi; triển khai thí điểm ở một số quận/huyện để rút kinh nghiệm.
Việc thu phí rác theo khối lượng là hợp lý, nhưng hiện nay, TPHCM còn gặp khó khăn về kỹ thuật, hạ tầng và ý thức cộng đồng.
Theo chuyên gia Trần Quang Thắng, TPHCM mỗi ngày phát sinh khoảng 9.000 tấn rác sinh hoạt. Thu phí theo khối lượng giúp phân bổ chi phí xử lý công bằng hơn và kiểm soát được nguồn thải tốt hơn. Các bãi rác như Đa Phước, Tây Bắc Củ Chi đang quá tải. Cơ chế “xả nhiều trả nhiều” sẽ góp phần giảm lượng rác đổ về.
Theo Luật Bảo vệ môi trường 2020, việc thu phí xử lý rác sinh hoạt theo khối lượng hoặc thể tích sẽ bắt buộc trên toàn quốc từ năm 2025. TPHCM triển khai trước là hợp lý. Tuy nhiên, hiện thành phố chưa có thiết bị cân đo tại từng hộ hay phương tiện thu gom có thể xác định chính xác lượng rác từng người. Việc ước lượng dễ dẫn đến tranh cãi, thiếu minh bạch.
Việc phân loại rác tại nguồn ở TPHCM đã triển khai nhiều năm, nhưng chưa hiệu quả. Nhiều hộ vẫn đổ rác chung, gây khó khăn cho việc kiểm soát khối lượng rác thực tế. Tại các khu nhà trọ, hẻm nhỏ, khu dân cư đông đúc… chưa có điều kiện để tách riêng rác dễ phân hủy, rác tái chế, gây trở ngại cho việc tính phí theo khối lượng.
“Một hộ đông người nhưng sống tiết kiệm có thể xả rác ít hơn hộ ít nhân khẩu nhưng sống lãng phí. Nếu chỉ tính theo khối lượng mà không điều chỉnh theo số nhân khẩu, có thể gây phản ứng. Việc thu phí rác theo khối lượng là hợp lý về mặt định hướng lâu dài, nhưng trong điều kiện hiện nay, TPHCM vẫn còn gặp khó khăn về kỹ thuật, hạ tầng và ý thức cộng đồng. Thành phố cần có giai đoạn thử nghiệm, tuyên truyền mạnh mẽ và hỗ trợ người dân để đảm bảo tính khả thi”, ông Thắng nói.
Các nước thu phí rác ra sao?
GS.TS Hoàng Xuân Cơ cho biết, nhiều quốc gia trên thế giới không thu phí rác theo cách cân khối lượng mà bán túi đựng rác chuyên dụng. Người dân phát sinh nhiều rác thì mua túi nhiều.
Ông lấy ví dụ tại Bỉ, hơn 10 năm trước, mỗi gia đình đã phân loại rác thành ba nhóm: Rác tái chế, rác hữu cơ và rác sinh hoạt khác. Mỗi loại rác được đựng trong một túi có màu khác nhau: Đen, xanh và vàng.
Lịch thu gom rác cũng được quy định rõ: Thứ 2, 4, 6 thu túi xanh (rác hữu cơ); thứ 3, 5, 7 thu túi vàng (rác tái chế); chủ nhật thu túi đen (rác sinh hoạt khác). Xe môi trường chỉ cần đến gom rác theo màu túi, không cần phải cân đo.
Việc phân loại như vậy giúp xử lý rác hiệu quả: Rác hữu cơ được tái chế thành phân bón, rác tái chế được đưa đến nhà máy để sản xuất lại sản phẩm, còn rác sinh hoạt không tái chế được thì đem chôn lấp hoặc thiêu hủy.
Từ 1/6, TPHCM sẽ áp dụng mức phí mới về thu gom, vận chuyển rác thải theo Quyết định 67 (Ảnh: An Huy).
“Cách xử lý rác của họ rất đơn giản, nhưng cực kỳ hiệu quả. Còn ở ta, cứ loay hoay suốt mấy chục năm. Việc tính phí theo khối lượng là đúng, nhưng khó ở chỗ làm sao xác định được chính xác lượng rác thải của từng hộ mỗi tháng để đảm bảo khách quan. Nhân viên môi trường liệu có thể đến từng nhà cân rác mỗi ngày? Hay lại phải cân bằng cách nhìn rồi ước lượng?”, GS.TS Hoàng Xuân Cơ nêu vấn đề.
Việc tính phí rác theo khối lượng là đúng, nhưng khó ở chỗ làm sao xác định chính xác lượng rác thải của từng hộ mỗi tháng.
Bên cạnh đó, chuyên gia Trần Quang Thắng cho biết, nhiều quốc gia trên thế giới đã triển khai thu tiền rác theo các mô hình tiên tiến, đồng thời áp dụng công nghệ xử lý rác hiện đại để giảm ô nhiễm và hướng tới nền kinh tế tuần hoàn. Chẳng hạn, Nhật Bản áp dụng mô hình phân loại chi tiết, trả phí theo loại túi rác.
Người dân phải mua túi rác chuyên dụng của thành phố, giá túi bao gồm chi phí xử lý. Mỗi loại rác có túi riêng: Cháy được, không cháy được, tái chế… Người dân gửi rác sai túi hoặc sai ngày sẽ bị phạt.
Về cách xử lý rác thải, rác cháy được (hữu cơ, nhựa mềm) được đốt để phát điện; rác không cháy được sẽ xử lý đặc biệt hoặc chôn lấp kỹ thuật cao; rác tái chế được phân loại rất chi tiết (giấy, nhựa, chai lọ, pin, thiết bị điện tử…).
Tỷ lệ tái chế rác ở Nhật Bản rất cao (80% ở nhiều thành phố). Ý thức cộng đồng cũng rất mạnh nhờ giáo dục và kiểm tra nghiêm ngặt.
Theo chuyên gia Trần Quang Thắng, tại Đức có hệ thống phân loại 5-7 loại rác và tính phí theo thể tích thùng. Mỗi hộ đăng ký loại thùng rác (tùy kích cỡ), thu phí theo thể tích và tần suất thu. Nếu tái chế tốt (ít rác dư thừa), sẽ được giảm phí đáng kể.
Người phụ nữ lái xe tự chế đi thu gom rác trên đường Cách Mạng Tháng 8, quận 3 (Ảnh: An Huy).
Rác tái chế như nhựa, kim loại, giấy, thực phẩm đều được thu riêng; rác hữu cơ dùng làm phân compost; rác còn lại đưa vào lò đốt có kiểm soát hoặc chôn lấp nghiêm ngặt. “Đức là nước có tỷ lệ tái chế rác cao nhất châu Âu (67%). Người dân Đức rất quen với việc phân loại tại nhà”, ông Thắng nói.
Vị chuyên gia cho biết, tại Hàn Quốc, người dân trả tiền rác theo trọng lượng. Nhà chức trách thu tiền rác theo mô hình “xả bao nhiêu, trả bấy nhiêu”. Người dân bỏ rác vào máy cân công cộng hoặc túi rác của chính phủ. Một số nơi dùng thẻ điện tử, sau khi cân rác, tiền được trừ trực tiếp vào thẻ.
“Ở Hàn Quốc, rác hữu cơ được thu riêng, xử lý làm phân bón hoặc khí sinh học. Rác còn lại được đốt để phát điện hoặc chôn lấp có kiểm soát. Từ năm 2013, rác thực phẩm bị cấm đổ chung, phải thu riêng hoàn toàn. Việc giám sát và xử phạt được thực hiện rất nghiêm ngặt”, ông Thắng chia sẻ.
